برخی کشورهای خاور میانه که اکنون بر اثر مناقشه و نیز بحران‌های سیاسی و اقتصادی فلج شده‌اند و در راس همه، میلیون‌ها نفر از ساکنان اردوگاه‌های پر ازدحام و غیربهداشتی پناهندگان، احتمالا به زودی رویارویی وحشتناکی با کرونا خواهند داشت. مطمئنا این ویروس به شکلی گسترده در این منطقه گسترش می‌یابد. چشم‌انداز مبارزه با کرونا، به دلیل مجموعه‌ای از بحران‌های عمیق و بلندمدت در سراسر این منطقه که توانایی دولت‌ها را تحلیل برده است، وخیم به نظر می‌رسد. این وضعیت با فروپاشی اقتصادی بدتر هم خواهد شد لذا این پژوهش برآن است تا شرایط این منطقه بعد از پایان این ویروس مورد بررسی قرار دهد.
انتشار کرونا: امریکا- چین
ویروس کرونا موسوم به « کوید ۱۹» اواسط ماه دسامبر (۲۴ اذر) در شهر ووهان واقع در مرکز چین گزارش شد ابتدا از این بیماری به عنوان ذات الریه نام برده می شد اما کمیسیون ملی بهداشت چین در (۹ دی ماه ۹۸) به صورت رسمی شیوع این ویروس را در چین اعلام کرد. چین باهدف کنترل ویروس کرونا هزینه‌های زیادی را در راستای بهداشت و درمان صرف کرده است. هم‌زمان ارتش چین نیز برای کمک به خدمات بهداشتی دولت وارد عمل شده است. لذا این ویروس مانند یک جنگ برای چین هزینه‌ساز شده است. باید توجه داشت که تاکنون ویروس‌های بسیاری در نقاط مختلف جهان انتشار یافته‌اند و این بار این ویروس ناشناخته از چین منتشر شده است. ازآنجایی‌که چین جمعیت بالایی دارد و رفت‌وآمد و تجارت آنها نیز به‌ویژه با کشورهای جهان سوم قابل توجه است موجب شده که گسترش و شیوع سریع این ویروس افکار عمومی جهان را به خود مشغول سازد. اگر انتشار ویروس کرونا ادامه پیدا کند صدمه جدی به اقتصاد چین وارد خواهد آمد و درعین‌حال اگر آمریکا در کنترل این بیماری همکاری نداشته باشد شایعاتی مبنی بر سود بردن آمریکا از انتشار این ویروس و اثرگذاری آن بر اقتصاد چین و همچنین بزرگنمایی این خبر بیشتر قابل‌پذیرش است. این در حالی است که تا سندی در این رابطه منتشر نشود نمی‌توان در این مورد صحبت کرد؛ اما یک واقعیت را باید در نظر گرفت مبنی بر اینکه بیش از یک دهه است که آمریکا به دلیل رشد بالای اقتصادی چین روی این کشور تمرکز کرده و فشارهایی را نیز بر این کشور وارد می‌آورد. همچنین از زمانی که دونالد ترامپ در کاخ سفید به قدرت رسیده این فشارها به‌واسطه تعرفه‌های سنگینی که وضع کرده‌اند چند برابر شده است؛ زیرا آمریکایی‌ها نتوانستند رشد اقتصادی و گسترش اقتصاد این کشور را که در حال نزدیک شدن به اقتصاد آمریکا است مهار کنند. پیش‌بینی می‌شود که رشد اقتصاد چین تا چند سال آینده از آمریکا نیز پیشی بگیرد و این کشور ازنظر اقتصادی در جایگاه نخست قرار بگیرد. یکی از دلایلی که این شایعات مطرح می‌شود این است که ایالات‌متحده آمریکا از طرق دیگری می‌خواهد رشد اقتصادی چین را متوقف کند. (1)
خاورمیانه
از آنجاکه زیرساخت‌های بهداشتی در برخی کشورهای درگیر جنگ در خاورمیانه نابود شده‌اند، گسترش کرونا در این کشورها می‌تواند فجایعی انسانی رقم زند لذا در این زمینه سازمان‌ملل متحد خواستار آتش‌بس در همه درگیری‌های بزرگ این کره‌خاکی شده است؛ «آنتونیو گوترش» دبیر کل سازمان‌ملل‌متحد هشدار داد «هنوز باید منتظر بدترین وضعیت باشیم». هرچند هنوز مشخص نیست تأثیر این بیماری همه گیر در درگیری های چندگانه در خاور میانه چگونه خواهد بود». شیوع بیماری کووید-۱۹ منجر به قبول آتش بس از سوی روسیه و ترکیه به عنوان دو کارگزار اصلی در جنگ ۹ ساله سوریه شد. وضعیت در سوریه پیش از گسترش این بیماری به گونه ای بود که ۳ میلیون نفری که در منطقه ادلب (منطقه مورد توافق برای انجام آتش بس) زندگی می کردند، امیدی به این توافق نداشتند.
براساس آمار دیدبان حقوق بشر سوریه، از سال ۲۰۱۱ یعنی آغاز درگیری ها در این کشور عربی، در ماه مارس (اواخر بهمن و اسفند ماه) سال 1398، با ۱۰۳ کشته، شاهد کمترین میزان مرگ و میر غیرنظامیان بوده ایم.
«ابریس بالانچ» تحلیلگر امور سوریه بر این باور است که این بیماری همه گیر راهی است که دمشق می تواند کارآمد بودن خود را در اداره کشور نشان دهد و اینکه سزاوار بازگرداندن تمامی سرزمین ها تحت دولت دمشق است.
با این حال، گسترش کرونا می تواند سبب تسریع خروج نیروهای آمریکایی از سوریه و عراق شود. این امر به نوبه خود می تواند رویدادهای دیگری به دنبال داشته باشد.
در یمن به عنوان کشور دیگر خاورمیانه ای که درگیر نبردهای خونین است، دولت یمن و حوثی‌ها نیز به درخواست سازمان‌ملل مبنی بر آتش‌بس پاسخ مثبت دادند. اما کورسوی امید ناشی از قبول این آتش بس چندان به طول نینجامید و پدافند هوایی عربستان به موشک های بالستیک پرتاب شده از سوی حوثی ها بر روی ریاض و یک شهر مرزی دیگر عربستان واکنش نشان داد. ائتلاف به رهبری سعودی با حمله به اهداف حوثی ها در صنعا این حملات را تلافی کرد.
شعله‌ورتر شدن آتش جنگ یمن می تواند به بحران بشردوستانه که بدترین وضعیت در جهان توصیف شده دامن زند و در این میان گسترش کرونا می تواند فاجعه ای دیگر رقم زند. در کشوری که زیرساخت های بهداشتی آن نابود شده و جایی که آب کالایی کمیاب است و در آن ۲۴ میلیون نفر به کمک های بشردوستانه نیاز دارند، یمنی ها نگران هستند عدم آتش بس کمک های بین المللی را تحت الشعاع قرار دهد.(2)
در حالی که بیش از 1000 مورد ابتلا به کرونا در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج (فارس) تایید شده است و این دولت‌ها تدابیری را برای محدود کردن شیوع آن اعمال کرده‌اند، به نظر می‌رسد این کشورها می‌توانند بر نظام‌های بهداشتی خود تکیه کنند که از کارآمدترین نظام‌های سلامت منطقه است. با این حال خطر شیوع در اجتماعات کارگران خارجی که بسیاری از آنها به مراقبت‌های بهداشتی دسترسی ندارند و فاصله‌گذاری اجتماعی برای آنها ممکن نیست، بسیار بالا است.
نگرانی مهم این کشورها تاثیر کرونا بر گردشگری بین‌المللی و برگزاری گردهمایی‌های بزرگ است. ارتباط میان این بیماری همه‌گیر و فروپاشی بازار نفت نیز برای این کشورها اهمیت زیادی دارد. اگرچه مرزها برای تجارت باز هستند، اما هرگونه اختلال بیشتر در تجارت، به ویژه با توجه به اینکه این کشورها برای مصارف غذایی خود به واردات متکی هستند، به آنها صدمه خواهد زد. کرونا همچنین تاثیرات بالقوه‌ای بر ابعاد سیاسی و فرقه‌ای رویارویی دولت‌های عضو شورا با ایران داشته است.
همچنین کووید-19 نشانگر میزان در هم تنیدگی ساکنان کرانه باختری، اسرائیلی‌هایی که در اراضی اشغالی زندگی می‌کنند، فلسطینی‌ها و اقتصادهایشان است. این ویروس اسرائیل، تشکیلات خودگردان و حماس را به همکاری با یکدیگر برای جلوگیری از شیوع گسترده آن مجبور کرده است، در حالی که تنش سیاسی میان آنها همچنان ادامه دارد.
بزرگ‌ترین تهدید این ویروس برای غزه خواهد بود. اگرچه غزه به دلیل محدودیت‌های چند دهه‌ای که اسرائیل بر این منطقه تحمیل کرده است، تاکنون موردی از ابتلا به این بیماری را گزارش نکرده، اما ساکنانش به شدت در برابر آن آسیب پذیر هستند. اقدامات بلندمدت آمریکا، اتحادیه اروپا و اسرائیل و تشکیلات خودگردان برای منزوی کردن حماس هرگونه پاسخگویی موثر در نوار غزه را دشوار خواهد کرد. کرونا برای فلسطینی‌ها و اسرائیلی‌ها تهدید اقتصادی هم هست.
اسرائیل، تشکیلات خودگردان و حماس باید همه این موارد را برای اتخاذ یک اقدام جمعی متوازن کننده در نظر داشته باشند: کاهش احتمال انتقال مرزی ویروس و در عین حال حفظ جریان کارگران فلسطینی در اسرائیل.(3)
اما در ایران بحران کرونا پیامدهای مخربِ تحریم‌های آمریکا بر ایران را آشکار کرد، این تحریم‌ها مانع از گسیل تجهیزات پزشکی ضروری و کالاهای بشردوستانه مورد نیاز به ایران شده است. آمریکا در روزهای اخیر که آمار مرگ و میر ناشی از کرونا رو به افزایش بوده است، با وجود درخواست دولت‌های اروپایی از کاخ سفید برای کاهش تحریم‌ها، تحریم‌های بیشتری را علیه ایران اعمال کرد.
ایران از آمریکا می‌خواهد تحریم را لغو کند و برای اولین بار در 60 سال گذشته از صندوق بین‌المللی پول تقاضای وام اضطراری پنج میلیارد دلاری کرده است. این نشانگر مشکلات ایران برای پرداخت هزینه کالاهای وارداتی در حالی است که آمریکا دسترسی این کشور به ارز خارجی را تا حد زیادی مسدود کرده است. یک فرصت دیپلماتیک حاصل از این بحران، ابراز همبستگی برخی اعضای شورای همکاری خلیج (فارس) با ایران بوده است. قطر از ارسال تجهیزات پزشکی فوری به ایران خبر داده و امارات پروازهای سازمان بهداشت جهانی را برای کمک به ایران تسهیل کرد. کویت هم اعلام کرد که 10 میلیون دلار برای مبارزه ایران با ویروس کمک می‌کند. اگرچه بعید به نظر می‌رسد، اما اقدامی مشابه از جانب عربستان و شاید یک گفت‌وگو در سطح فنی میان شورای همکاری خلیج (فارس) و ایران برای هماهنگی اقدامات پزشکی و علمی به منظور مبارزه با کرونا می‌تواند راهی برای کاهش تنش میان تهران و ریاض که به شدت مورد نیاز است، بگشاید. نکته اصلی در این است که ایالات متحده با تحریم های خود نه فقط خود مسبب اصلی ایجاد ویروس است بلکه مسبب اصلی انتشار آن در جهان نیز می باشد. ایالات متحده امریکا علی رغم شیوع پاندمی ویروس کرونا در اغلب کشورهای جهان همچنان تحریم های ظالمانه ای را علیه ملت ایران اعمال می کند و علی رغم اظهارات کذب و خلاف واقع خود در خصوص آمادگی برای کمک به ایران با استمرار محدودیت های تحریمی از بهره مندی جمهوری اسلامی ایران از امکانات بین المللی و بویژه از دریافت دارو و تجهیزات پزشکی و نقل و انتقالات مالی مربوطه برای مقابله با این بحران، ممانعت به عمل می آورد. خروج یکجانبه آمریکا از برجام و تشدید تحریم ها بر اساس راهبرد فشار حداکثری واشنگتن، تاثیری منفی بر تامین اقلام پزشکی و دارویی برای ملت ایران گذاشته و امکان انتقال تکنولوژی و تامین مالی پروژه های بهداشتی را سلب کرده است . هر نوع محدودیت در خصوص تامین دارو و تجهیزات پزشکی، بویژه در شرایط کنونی که کشورهای جهان با ویروس کرونا مواجه می باشند، حق دسترسی به بهداشت و حق حیات را در رابطه با ملت ایران نقض کرده است. حق دسترسی به بهداشت و حق حیات از موضوعات مهم حقوق بشری است که کشورها موظفند برای دسترسی کلیه مردم جهان به این حقوق مسلم خود، شرایط لازم را ایجاد نمایند.(4)
نتیجه
در حالی که نگرانی از شیوع بیشتر ویروس کرونا و اخبار مرگ و میر از نقاط مختلف جهان وجود دارد، باید گفت این نگرانی به همین‌جا خلاصه نمی‌شود؛ خسارت‌های اقتصادی فراگیر شدن بیشتر این ویروس نه‌تنها برای چین، بلکه برای کشورهای دیگر و در کل اقتصاد جهانی بسیار حایز اهمیت است؛ اگرچه در برخی از کشورها این خسارت بیشتر و در بعضی دیگر کمتر است.
در شرایط فعلی، توانایی مدیریت و کنترل بحران اروپا و آمریکا زیر سؤال رفته است. آمریکا نشان داد ازنظر امنیتی نمی‌تواند رهبری دنیا را داشته باشد. ازنظر مسائل اقتصادی و کنترل بیماری خودش نیازمند کمک است. وضعیت نفت هم نشان داد اقتصاد آمریکا اقتصاد بدهکار و روزمره است، اقتصادی که به خاطر جهانی‌شدن در تنگنا قرار گرفته است.
امروز تولید بیشتر نفت «شیل» برای آمریکا به‌هیچ‌وجه صرفه اقتصادی ندارد و حتی سرمایه‌گذاری در بخش نفت هیچ توجیهی نخواهد داشت. عربستان، روسیه و سایر تولیدکنندگان نفت و حتی تا حد کمتری ایران که صنعت نفت زیربنای اقتصادشان بوده، متأثر خواهند شد. قسمت اعظم بودجه کشورهایی مانند عربستان و برخی دیگر از تولیدکنندگان نفت برای پیشبرد طرح‌های توسعه‌ای و برنامه‌ریزی اقتصادی‌شان مبتنی بر نفت است، کل طرح‌های توسعه‌ای آنها با کاهش قیمت نفت دچار تردید و شکست شده است. برنامه های برون مرزی آن ها مانند جنگ در یمن برای عربستان، طرح‌های تسلیحاتی روسیه و هزینه‌هایی که آمریکا در خاورمیانه دارد با مشکلات عدیده‌ای روبرو خواهند شد. جاناتان فولتن در مطلبی که شورای آتلانتیک آن را منتشر ساخت، نوشت: درحالی‌که جهان برای مقابله با ویروس کرونا بسیج شده است و قطعاً سلامت عمومی دغدغه اصلی به شمار می‌رود، اما بررسی کم‌وکیف تأثیر این ویروس بر اقتصاد کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس نیز یک مسئله جدی است. تعداد افراد مبتلا به ویروس کرونا در سراسر خاورمیانه افزایش یافته و نگرانی‌هایی درباره ظرفیت نظام مراقبت‌های بهداشتی منطقه برای مقابله با شیوع ویروس یادشده ایجاد شده است. علاوه بر بحران در بخش نظام مراقبت‌های بهداشتی کشورهای منطقه، ویروس کرونا تأثیر قابل‌توجهی بر اقتصاد کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس داشته است؛ اما آنچه به‌طور جداگانه به کشورهای عربی منطقه خلیج‌فارس آسیب می‌زند، کُندی اقتصادی چین است. پیامدهای اتکای بیش‌ازحد به صادرات انرژی، ضعف ساختاری مزمن در اقتصاد این کشورها را بیشتر نمایان ساخته است.
به دلیل رکودی که در صنایع ازجمله صنایع خودروسازی، حمل‌ونقل و صنایع هوایی در بسیاری از کشورها رخ داده، میزان تقاضا برای نفت کاهش یافته است. برخی تحلیل‌ها و پیش‌بینی‌ها در خصوص آینده وضعیت اقتصاد جهان با توجه به افت قیمت نفت و رکود موجود در اقتصاد: چندین اتفاق ممکن است برای کل کشورها بیافتد. به‌هرحال صنایع مختلف برای یک یا دو ماه دست‌کم تعطیل بوده و این باعث می‌شود تولیدات ناخالص کشورها برای دو ماه افت شدید داشته باشد. خیلی از کشورها می دانند که جهانی‌شدن و وابستگی شدید به کشورهای دیگر آنها را آسیب‌پذیر می‌کند و این احتمال وجود دارد که بسیاری از کشورها سعی کنند این آسیب‌پذیری را به حداقل برسانند و به چرخه تولیدشان، استقلال و خودکفایی بدهند که این امر خودبه‌خود باعث تعدیل جهانی‌شدن می‌شود.
به نظر می‌رسد تا اواخر سال میلادی ممکن است تنها با افزایش اندک قیمت نفت، وضعیت به همین منوال باقی بماند؛ چراکه دست کم تا چند ماه آینده مجدداً این چرخ اقتصاد به گردش درنخواهد آمد و شاهد رکود گسترده خواهیم بود.