بررسی ابعاد مختلف عملیات شاخه زیتون در سوریه

مقدمه

بحران سوریه از مارس 2011م آغاز شد و هفتمین سال آن نیز پایان یافت. در حالی که گروه‌‌‌‌های تروریستی در سوریه روند زوال را طی می‌‌‌‌کنند و دولت سوریه در موضع برتری قرار گرفته، مذاکرات سیاسی در این خصوص با بن‌بست مواجه شده است. 3 روند سیاسی در بحران سوریه وجود دارد که عبارتند از: مذاکرات ژنو زیر نظر سازمان ملل متحد، مذاکرات آستانه با ابتکار روسیه و روند سوم نیز گروه واشنگتن است که به نوعی زیرآب دو روند دیگر را می‌‌‌‌زند و در مقابل آن قرار دارد. ضلع سوم بحران کنونی سوریه را عملیات عفرین با نام «شاخه زیتون» تشکیل می‌‌‌‌دهد. عملیات عفرین را ترکیه از روز 20 ژانویه 2018م (30 دی ماه 1396هخ) آغاز کرد و همچنان نیز ادامه دارد. این نوشتار، علل، اهداف، پیامدها و مواضع بازیگران خارجی در خصوص عملیات شاخه زیتون را بررسی می‌‌‌‌کند.

کردستان سوریه با مساحت 7000 کیلومتر مربع از دیرک در شرق تا عفرین در غرب را دربرگرفته و در شمال شرقی، شمال و شمال غربی سوریه واقع شده و بخشی از استان‌های حسکه، رقه و حلب را شامل می‌شود که به سه واحد سیاسی مجزا به نام‌ کانتون‌های جزیره، کوبانی و عفرین تقسیم شده ‌است. تعداد زیادی از کردهای سوریه نیز در شهرهای بزرگ و عرب‌نشین سوریه، مانند حلب و دمشق نیز زندگی می‌کنند. کانتون عفرین شامل 366 روستا و 7 منطقه است که جمعیتی بیش از 500 هزار نفر و مساحتی حدود 3850 کیلومتر مربع معادل 2 درصد مساحت سوریه دارد. شهر عفرین از شهرهای استان حلب در 63 کیلومتری حلب قرار گرفته و حدود 50 هزار نفر جمعیت دارد. کردها حدود 90 درصد از جمعیت کانتون عفرین را تشکیل می‌‌‌‌دهند.(1) نکته مهم این است که کانتون عفرین طی 7 سالی که از بحران سوریه می‌‌‌‌گذرد، در زمره مناطق به نسبت باثبات و آرام سوریه بوده و به همین دلیل نیز آوارگان زیادی وارد این منطقه شده، به نحوی که جمعیت آن طی این مدت به حدود یک میلیون نفر افزایش یافت.

1- علت انتخاب نام شاخه زیتون

ترکیه عملیات شاخه زیتون را از 20 ژانویه 2018م آغاز کرد و نام «شاخه زیتون» را برای این عملیات برگزید. ترکیه در ابتدا قرار بود این عملیات را از اوت 2017م آغاز کند و نام آن را «سیف الفرات» یعنی شمشیر فرات گذاشته بودند. ترکیه پیش‌تر عملیات «درع الفرات» یا سپر فرات را در شمال و شمال شرق استان حلب انجام داده بود و می‌خواست نام عملیات جدید را هم «سیف الفرات» بگذارد، اما با شروع عملیات، آن را به عنوان «غصن الزیتون» یا شاخه زیتون تغییر دادند.(2) انتخاب این نام در راستای اهداف ترکیه از این عملیات قرار دارد، زیرا زیتون سمبل «صلح» است. ترکیه هدف خود را پیام‌‌‌‌آور صلح می‌‌‌‌داند، چرا که معتقد است که درصدد ریشه کن کردن تروریسم در سوریه است. در واقع، ترکیه با هدف مبارزه با گروه‌‌‌‌های معارض کردی که از دید آنکارا امنیت آن را تهدید می‌‌‌‌کنند، عملیات در مناطق شمالی سوریه را آغاز کرده و منظور آن از تروریسم نیز «تروریسم کردی» است.

2- بازیگران عملیات شاخه زیتون

عملیات شاخه زیتون 3 دسته بازیگر دارد که عبارتند از: ترکیه، گروه‌‌‌‌های تروریستی، کردها.

1-2: ترکیه

ترکیه از بازیگران اصلی بحران سوریه است. ترکیه در بحران سوریه 2 مرحله را پشت سر گذاشت:

در مرحله نخست از آغاز بحران تا کودتای نافرجام جولای 2016م، دولت ترکیه آشکارا ضد نظام سوریه عمل کرد. در این مرحله مهم‌‌‌‌ترین هدف نظام ترکیه، براندازی بشار اسد و تغییر ساختار قدرت در سوریه بود. بر همین اساس، ترکیه مانند بازیگرانی نظیر عربستان و آمریکا حمایت از گروه‌‌‌‌های تروریستی را در دستور کار خود قرار داد و جغرافیای ترکیه در نزدیکی مرز با سوریه به محل آموزش گروه‌‌‌‌های تروریستی و همچنین، مهم‌‌‌‌ترین معبر رفت‌وآمدی عناصر گروه‌‌‌‌های تروریستی به سوریه تبدیل شد.

مرحله دوم سیاست ترکیه در قبال بحران سوریه از کودتای جولای 2016م آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. در این مرحله، دولت رجب‌طیب اردوغان به دولت‌‌‌‌های روسیه و جمهوری اسلامی ایران نزدیک شد، زیرا این دولت‌‌‌‌ها بر خلاف قدرت‌‌‌‌های غربی و برخی کشورهای عربی به صراحت کودتای جولای 2016 را در ترکیه محکوم کردند و از سوی دیگر، بی‌‌‌‌ثباتی، ناامنی و عملیات انفجاری در سراسر ترکیه افزایش یافت و دولت اردوغان به این نتیجه رسید که این نامنی‌‌‌‌ها برآمده از سیاست آنکارا در بحران سوریه است. از این رو، در این مرحله دولت ترکیه به مانند مرحله نخست برکناره‌‌‌‌گیری بشار اسد از قدرت تاکید ندارد، در مذاکرات آستانه حضور پررنگی دارد و به همراه روسیه و ایران بر مناطق چهارگانه کاهش تنش در سوریه نظارت دارد.

موضوع مهم این است که با تضعیف وزن گروه‌‌‌‌های تروریستی در سوریه، ترکیه به این برداشت رسید که به خصوص آمریکا خواستار ایجاد اقلیم کردی در شمال سوریه است. این در حالی است که ترکیه ایجاد منطقه خودمختار کردی در سوریه را تهدیدی جدید علیه خود می‌‌‌‌داند. ترکیه از دسامبر 2016 تا ژانویه 2018م یعنی طی 13 ماه 2 بار علیه کردهای سوریه وارد جنگ شد. ترکیه در دسامبر 2016م عملیات «سپر فرات» را اجرا کرده بود. عملیات «شاخه زیتون» دومین عملیات نظامی ترکیه در خاک سوریه علیه کردها است.

2-2: گروه‌‌‌‌های تروریستی

دومین گروه از بازیگران عملیات شاخه زیتون در منطقه عفرین را گروه‌‌‌‌های تروریستی انجام می‌‌‌‌دهند که در واقع پیاده‌نظام ترکیه محسوب می‌‌‌‌شوند. این گروه‌‌‌‌ها شامل جبهه النصره، فیلق الرحمن، احرار الشام، جیش الحر و ارتش آزاد سوریه هستند. این گروه‌‌‌‌ها اغلب در ادلب حضور داشتند، اما پیش از آغاز عملیات شاخه زیتون از حومه ادلب به حومه حلب و نزدیکی عفرین آمده و در این عملیات در کنار ترکیه با گروه‌‌‌‌های کردی می‌‌‌‌جنگند. این همسویی گروه‌‌‌‌های تروریستی با عملیات ترکیه در منطقه عفرین سوریه گویای نوع رابطه آنکارا با موضوع تروریسم در سوریه نیز است.

3-2: کردها

ترکیه و گروه‌‌‌‌های تروریستی در عملیات شاخه زیتون علیه کردها که تنها نیز کردهای سوری نیستند، جنگ می‌‌‌‌کنند. در واقع، کردها مهم‌‌‌‌ترین «غیرخودی‌‌‌‌ها» برای ترکیه محسوب می‌‌‌‌شوند. 4 گروه کردی در عملیات عفرین توسط ترکیه مورد هدف قرار می‌‌‌‌گیرند که عبارتنداز: پ.ک.ک، پ. ی د، ی.پ.گ، اس. دی. اف.

دولت ترکیه، حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) را مهم‌‌‌‌ترین تهدید خود می‌‌‌‌داند. پ.ک.ک در فهرست تروریسم ترکیه، آمریکا و اتحادیه اروپا قرار دارد. ترکیه بیش از 30 سال است که در حال جنگ با پ.ک.ک بوده که این جنگ بیش از 40 هزار کشته داشته است. (3) پ.ک.ک در شمال سوریه حضور نظامی گسترده‌‌‌‌ای دارد. حزب اتحاد دموکراتیک (پ.ی.د) نیز دیگر گروه کردی است که در شمال سوریه حضور دارد. در حالی که پ.ک.ک بیشتر ماهیت نظامی دارد، پ.ی.د حزبی به طور عمده سیاسی است که اپوزیسیون دولت بشار محسوب می‌‌‌‌شود. حزب اتحاد دموکراتیک سوریه در 2003م در شمال سوریه ایجاد شد. این حزب خواستار ایجاد نظام فدرالی در سوریه است. ترکیه این حزب را نیز در زمره گروه‌‌‌‌های تروریستی می‌‌‌‌داند و حتی با حضور این حزب در کنگره ملی سوریه که روز اول فوریه 2018م در سوچی روسیه برگزار شد، مخالفت کرد. این حزب روابط نزدیکی با پ.ک.ک دارد. سومین گروه کردی که در عملیات عفرین مورد هدف ارتش ترکیه قرار گرفته، گروه یگان‌های مدافع خلق بوده که بیشتر با نام کردی ی.پ.گ معروف می‌باشد. ی.پ.گ شاخه نظامی حزب اتحاد دموکراتیک سوریه (پ.ی.د) است.

نیروهای دموکراتیک سوریه (اس.دی.اف) که به عربی «قوات سوریا الدیموقراطیة یا به اختصار قسد» نامیده می‌‌‌‌شوند، چهارمین گروهی هستند که در عملیات عفرین هدف ارتش ترکیه قرار می‌‌‌‌گیرند. این گروه توسط آمریکایی‌‌‌‌ها ایجاد شده و در آزادسازی برخی از مناطق مهم سوری از جمله شهر رقه در کانتون کوبانی از اشغال گروه تروریستی داعش نقش اصلی را ایفا کردند. بدنه این گروه شامل اعراب، آشوری‌‌‌‌ها و کردها هستند، ولی رهبران، کادرهای اصلی و فرماندهان آن را کردها تشکیل می‌‌‌‌دهند. آمریکا اعلام کرد که قصد دارد نیروی پاسدار مرزی 30 هزار نفری ایجاد کند که بدنه اصلی این نیرو را کردها تشکیل می‌‌‌‌دهند. این موضوع برای ترکیه قابل‌پذیرش نبود که ارتشی 30 هزار نفری اغلب کردی در کنار مرزهای آن تشکیل شود. به همین دلیل، گمانه‌‌‌‌زنی‌‌‌‌هایی درباره حمله به عفرین مطرح و در نهایت، از 20 ژانویه 2018م آغاز شد. اگرچه ترکیه یکی از علل اصلی این عملیات را ممانعت از تشکیل ارتش 30 هزار نفری اعلام کرد، اما موضوع عملیات عفرین از اوت 2017م از طرف دولت ترکیه مطرح شده بود.

4-2: نظام سوریه

در حالی که عفرین بخش مهمی از سرزمین سوریه است و 2 درصد از مساحت این کشور را تشکیل می‌‌‌‌دهد، اما نظام سوریه در مقابل حمله ترکیه به عفرین به مخالفت اعلامی و عدم مخالفت جدی در عمل روی آورده است.

نخستین دلیل درباره این موضع نظام سوریه این است که در توافقی غیرمستقیم میان آنکارا و دمشق، مقرر شد که آنکارا در مقابل عدم مخالفت جدی دمشق با عملیات عفرین، گروه‌‌‌‌های تحت حمایت خود را از ادلب خارج کند و ارتش سوریه توانست بخش‌‌‌‌های مهمی از ادلب به خصوص فرودگاه راهبردی «ابوظهور» را از اشغال گروه‌‌‌‌های تروریستی آزاد کند. این فرودگاه از 2012م تحت‌کنترل گروه‌‌‌‌های تروریستی قرار داشته است. در واقع، وقتی عملیات ارتش سوریه برای آزادسازی ابوظهور آغاز شد، نیروهای سوریه به سرعت شروع به پیشروی به سمت فرودگاه کرده و برخلاف دفعات قبل، هیچ مقاومت قابل‌ذکری از طرف مسلحین انجام نشد. به عبارت دیگر، ترک‌ها به نیروهای هم‌پیمان خود دستور داده بودند که در این منطقه مقاومت نکنند. (2) این اتفاق سبب شد که هم تقابل نظامی جدی که سبب تضعیف توان ارتش سوریه شود و هم یک بحران انسانی مانند آنچه در حلب رخ داد، در ادلب تاکنون رخ نداده باشد. دومین دلیل این است که علی‌‌‌‌رغم اینکه کردهای سوریه طی 7 سال گذشته تقابل جدی با نظام سوریه نداشتند، اما پیروزی‌‌‌‌های کردها در عرصه میدانی و به خصوص آزادسازی رقه، پایتخت خلافت خودخوانده داعش در سوریه، سبب تقویت جایگاه کردها در سوریه شد. بنابراین، تمایلات گریز از مرکز و به خصوص ایجاد اقلیم خودمختار توسط کردها تقویت شد. عملیات ارتش ترکیه در عفرین به منزل تضعیف موقعیت کردها و تقویت موضع نظام سوریه در مقابل آنها است.

بااین‌حال، عملیات ترکیه در عفرین به منزله نقض حاکمیت نظام سوریه است و ممکن است نیروهای ترکیه پس از پیروزی احتمالی در این عملیات و ورود به مناطق کردنشین شمال سوریه از این مناطق خارج نشوند یا اینکه درصدد امتیاز گرفتن از نظام سوریه باشند و یا اینکه خواستار سهم‌گرفتن در آینده سوریه شوند. در همین راستا، شواهد حاکی از این است که ترکیه درصدد بوده ارتشی را با استعداد 3 سپاه و در حد 22 هزار نفر و مرکب از گروه‌‌‌‌هایی نظیر جیش الحر، ارتش آزاد و احرار الشام که همگی مخالف نظام سوریه هستند، ایجاد کند.

3- علل و اهداف عملیات شاخه زیتون

ترکیه در عملیات شاخه زیتون 2 هدف آشکار و پنهان را پیگیری می‌‌‌‌کند.

1-3: اهداف آشکار ترکیه

اهداف آشکار ترکیه در این عملیات عبارتند از:

1-1-3: مبارزه با تروریسم

از دید ترکیه گروه‌های پ.ک.ک، پ. ی د، ی.پ.گ و اس. دی. اف در زمره گروه‌‌‌‌های تروریستی قرار دارد. از این رو، ترکیه در عملیات شاخه زیتون به قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد شامل قطعنامه 1624 در 2005م، 2170 در 2014م و 2178 در 2014م استناد می‌‌‌‌کند که بر مبارزه با تروریسم تاکید دارند. ترکیه عنوان می‌‌‌‌کند که 900 کیلومتر مرز مشترک با سوریه دارد و حضور این گروه‌‌‌‌های تروریستی در مناطق مرزی سوریه با ترکیه امنیت این کشور را تهدید می‌‌‌‌کند.

2-1-3: مخالفت با طرح تشکیل ارتش 30 هزار نفری

یکی از مهم‌‌‌‌ترین اهداف ترکیه از عملیات شاخه زیتون جلوگیری از تشکیل طرح ارتش 30 هزار نفری است که توسط آمریکا بیان شد. (4) اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، در سخنرانی خود در برابر نمایندگان حزب عدالت و توسعه اعلام کرد «آمریکا اقرار کرده در امتداد مرزهای ترکیه با سوریه یک ارتش تروریستی تشکیل داده و وظیفه ما انهدام آن قبل از تولد است.» (5)

2-3: اهداف پنهان

ترکیه علاوه بر اهداف اعلام‌شده، اهداف پنهانی که در واقع اهداف واقعی بوده نیز در عملیات شاخه زیتون دارد که برخی از این اهداف مشمولندبر:

1-2-3: مخالفت با خودگردانی کردها: سیاست ثابت ترکیه

با شکست تروریست‌‌‌‌های داعش و تسریع در روند تضعیف سایر گروه‌‌‌‌های تروریستی در سوریه، طرح سیاسی «اقلیم‌‌‌‌سازی» در این کشور به خصوص در مناطق کردنشین مطرح شد که این طرح را به ویژه آمریکا پیگیری می‌‌‌‌کند. ایجاد اقلیم کردستان در شمال سوریه به منزله خودمختاری کردهای سوریه مانند کردهای عراق است. با این طرح، از چهار کشوری که جمعیت کرد دارند شامل ایران، ترکیه، سوریه و عراق، در دو کشور سوریه و عراق اقلیم خودمختار کردی تشکیل می‌‌‌‌شود. در سوریه 3 بخش کردنشین شامل بخش عفرین، کوبانی یا عین‌العرب و جزیره وجود دارد. هدف کردها این است که این سه منطقه را به هم وصل و پیوند جغرافیایی ایجاد کنند. این منطقه به کردستان عراق و سپس، کردستان ایران وصل می‌شود و از شمال هم به کردستان ترکیه وصل است. بنابراین، همه این مناطق به هم وصل و از طریق ترکیه به دریای مدیترانه متصل می‌شوند. هدف ترکیه این است که اجازه ندهد این پیوند جغرافیایی میان کردها ایجاد شود. (2)

2-2-3: ایجاد منطقه امن برای بازگشت آوارگان سوریه و تغییر ترکیب جمعیتی عفرین

یکی از مهم‌‌‌‌ترین اهداف ترکیه این است که ترکیب جمعیتی در عفرین را تغییر دهد. به‌طورکلی، کانتون عفرین بیش از 500 هزار نفر جمعیت دارد، اما ثبات در این کانتون و جنگ در دیگر مناطق سوریه سبب فرار جمعیت سایر مناطق این کشور به سمت عفرین و افزایش جمعیت آن شد که در برخی برآوردها حتی تا 1 میلیون نفر نیز اعلام شد. علاوه‌براین، ترکیه درصدد بوده با ایجاد منطقه امن زمینه بازگشت بخش زیادی از آوارگان سوری که در ترکیه هستند را فراهم کند. اگر این آواره‌های جنگی توسط ترک‌ها در عفرین اسکان داده شوند، این منطقه به منطقه‌‌‌‌ای عربی تبدیل می‌شود که به این تحول، تعریب یا عربی‌‌‌‌سازی گفته می‌‌‌‌شود. اگر این اتفاق رخ دهد، تحولی راهبردی است و برای سال‌های طولانی وضعیت منطقه را تغییر می‌دهد. (2)

3-2-3: داشتن سهم در سوریه پساداعش

ترکیه طی 7 سال بحران سوریه، سقوط نظام این کشور و براندازی بشار اسد از قدرت را پیگیری می‌‌‌‌کرد، اما این هدف محقق نشد. از سوی دیگر، اردوغان در جولای 2016م شاهد کودتای نظامیان بود، کودتایی که اردوغان معتقد است با حمایت آمریکا انجام شد. این دو موضوع سبب نزدیکی ترکیه به روسیه و ایران در بحران سوریه و مشارکت آن در نشست‌‌‌‌های آستانه و نیز سوچی شد. ترکیه با حمله به عفرین و به‌طورکلی، مناطق کردنشین سوریه تلاش می‌‌‌‌کند هم در نشست‌‌‌‌هایی که مربوط به سوریه است، موضع برابری با روسیه و ایران داشته باشد و هم اینکه به دنبال سهمی در سوریه پساداعش است. درعین‌حال، ترکیه با حمله به عفرین تلاش می‌‌‌‌کند شکست‌‌‌‌هایی که طی 7 سال گذشته در سوریه داشته است را به نوعی لاپوشانی کند. هدف ترکیه این است که بتواند در سوریه پساداعش وزن خودش را افزایش دهد و بتواند در معادلات آینده سوریه و تقسیم قدرت نقش قوی‌تری را ایفا کند و برای این کار حمایت از ارتش آزاد سوری را در دستور کار قرار داده است. ارتش آزاد سوریه هم با کردها و هم با دولت مرکزی دمشق زاویه دارد و به نوعی می‌شود گفت به اندیشه‌های اخوانی نزدیک‌تر است. (6)

4-2-3: بازی با کارت کردها در مقابل روسیه و آمریکا

یکی از مهم‌‌‌‌ترین اهداف ترکیه این است که با کارت کردها از روسیه و آمریکا امتیاز بگیرد. در همین راستا، عملیات علیه عفرین 10 روز قبل از آغاز اجلاس سوچی در روسیه آغاز شد. از سوی دیگر، ترکیه سعی دارد به آمریکا نیز بقبولاند که در مقابل اهداف روسیه در سوریه، حمایت از آنکارا را در پیش گیرد.

4-2-4: حمله به عفرین و مناطق کردنشین، مظهر نوعثمان‌‌‌‌گرایی ترکیه

دولت اردوغان، ادعاهای نوعثمانی‌گرایی و احیای سیطره عثمانی بر منطقه را در سال‌‌‌‌های گذشته به صراحت مطرح کرد. نوعثمانی‌گرایی به معنای احیای سیطره ترک‌ها بر منطقه بر پایه خلافت اسلامی و قومیت‌گرایی ترکی است یعنی خلافت اسلامی را به گونه‌ای تعریف می‌کنند که در قومیت ترکی منحصر می‌شود. (2) در واقع، دولت اردوغان با بهانه مبارزه با تروریسم کردی سعی دارد بخش‌‌‌‌هایی از سرزمین سوریه را به خاک ترکیه ضمیمه کند.

5-2-4: اهداف انتخاباتی اردوغان

انتخابات ریاست جمهوری ترکیه بر اساس قانون اساسی جدید در 2019م برگزار خواهد شد و قرار است نظام ترکیه، ریاستی شود. اردوغان یکی از نامزدهای این انتخابات خواهد بود. اردوغان با حمله به عفرین تلاش می‌‌‌‌کند پیروزی مهمی به دست آورده و ضمن جبران شکست‌‌‌‌ها در عرصه سیاست خارجی از جمله بحران سوریه، از پیروزی علیه کردها به عنوان یک برگ برنده در انتخابات آینده بهره گیرد.

4- مواضع بازیگران خارجی

موضع بازیگران خارجی درباره عملیات عفرین، موضوع مهمی است. به نظر می‌‌‌‌رسد که ترکیه تا حدود زیادی توانست در عرصه دیپلماسی برای واکنش‌نشان‌ندادن کشورها به این حمله موفق باشد. می‌‌‌‌توان این موضوع را دستاورد ترکیه از سوچی و آستانه عنوان کرد. موضع سه کشور روسیه، ایران و آمریکا در قبال عملیت شاخه زیتون بیش از موضع‌‌‌‌گیری سایر کشورها مهم است.

1-4: روسیه

بدون تردید، ترکیه بدون کسب موافقت روسیه نمی‌‌‌‌توانست به عفرین حمله کند، زیرا روسیه در شرایط کنونی مهم‌‌‌‌ترین بازیگر خارجی در بحران سوریه است که هم در بعد میدانی و هم در بعد سیاسی نقش مهمی ایفا می‌‌‌‌کند. یکی از نشانه‌‌‌‌های آشکار موافقت روسیه با حمله ترکیه به عفرین این است که نیروهای روس که از ماه‌‌‌‌ها قبل با هماهنگی کردها در عفرین حضور داشتند، قبل از ورود نیروهای کردی، از عفرین عقب‌نشینی کردند. سوال مهم این است که چرا روس‌‌‌‌ها با انجام این عملیات توسط ترکیه موافقت کردند؟ در پاسخ به این سوال دلایل متعددی را می‌‌‌‌توان مطرح کرد که برخی از مهم‌‌‌‌ترین این دلایل عبارتنداز:

1-1-4: ایجاد توازن میان ترکیه و ایران

علی‌‌‌‌رغم اینکه بحران سوریه به نوعی روابط ایران و روسیه را در سطح اتحاد بالا برده، اما همان‌‌‌‌گونه که روسیه تمایل پنهانی به ادامه تحریم‌‌‌‌ها علیه ایران دارد، در بحران سوریه نیز ترجیح می‌‌‌‌دهد که نقش ایران را کم‌رنگ جلوه دهد و یا اینکه به نوعی با ایجاد موازنه میان ترکیه و ایران، مسکو را بازیگر اصلی در بحران سوریه معرفی کند.

2-1-4: موافقت با عملیات ترکیه، مخالفت با نقش‌‌آفرینی آمریکا

یکی از مهم‌‌‌‌ترین دلایل موافقت روسیه با عملیات ترکیه در عفرین این است که حضور ترکیه در مناطق کردنشین سوریه می‌‌‌‌تواند مانع نقش‌آفرینی آمریکا در این مناطق شود و از حضور آمریکا در مناطق کردنشین سوریه جلوگیری کند. درعین‌حال، انفعال آمریکا در مقابل عملیات ترکیه در عفرین به کردها ثابت می‌‌‌‌کند که آمریکا در مواقع ضروری از آنها حمایت نخواهد کرد، همان‌‌‌‌گونه که در موضوع همه‌‌‌‌پرسی جدایی کردستان از عراق نیز از کردهای عراق حمایت نکرد. کردهای ی.پ.گ در طول بحران سوریه اتحاد با آمریکا را انتخاب کردند. کردها پیشنهاد روسیه را برای واگذارکردن عفرین به روسیه و سوریه در مقابل تضمین امنیت آنان رد کردند، اما واشنگتن در عملیات اخیر ترکیه از ی.پ.گ که مهم‌‌‌‌ترین متحد آن در سوریه است، کمک نکرد و این فرصت بیشتری برای مسکو فراهم کرد تا وهم‌بودن تضمین‌‌‌‌های امنیتی آمریکا را به کردها نشان دهد. (7) همچنین، روسیه با حمایت از عملیات ترکیه در عفرین به نوعی آنکارا را نیز از واشنگتن دور می‌‌‌‌کند.

3-1-4: پیش‌بردن دستورکارهای سیاسی بحران سوریه

یکی از مهم‌‌‌‌ترین اهداف روسیه در موافقت با عملیات ترکیه در عفرین این است که حمایت آنکارا را در مذاکرات سیاسی که درباره سوریه برگزار می‌‌‌‌شود، به دست آورد. از آنجایی که ترکیه به همراه ایران و روسیه سه کشور نظارت‌کننده بر مناطق کاهش تنش در سوریه و مذاکرات آستانه را تشکیل می‌‌‌‌دهند، کسب حمایت ترکیه برای مسکو اهمیت زیادی دارد، چرا که آستانه و حتی سوچی از ابتکارهای روسیه درباره بحران سوریه محسوب می‌‌‌‌شوند.

2-4: آمریکا

آمریکا در بحران سوریه 3 هدف دارد: توانایی حکومت بشار اسد در گسترش نفوذ آن به مناطق کلیدی سوریه را محدود کند، ایران را مهار کند، ابتکار عمل دیپلماتیک را از روسیه بگیرد. عملیات عفرین به نوعی می‌‌‌‌تواند سبب تقویت حضور ترکیه در سوریه و محدود‌شدن نفوذ دولت سوریه در مناطق کردنشین و تا حدودی نیز تقویت موضع ترکیه در برابر ایران در بحران سوریه شود، اما در ابتکار عمل دیپلماتیک روسیه خللی ایجاد نمی‌‌‌‌کند. در ضمن، وجهه منفی از آمریکا نزد کردها به دلیل عدم حمایت واشنگتن از آنها ایجاد می‌‌‌‌کند. آمریکا مخالفت جدی با عملیات ترکیه در عفرین انجام نداد و تنها مخالفت کلامی کرد. ژنرال «جوزف ووتل»، رئیس فرماندهی مرکزی ارتش آمریکا، با ابراز نگرانی از عملیات ترکیه گفت «ما نگران هستیم این مساله روی مبارزات ما با داعش اثر منفی بگذارد»، (8) اما وزیر خارجه ترکیه نیز در مقابل تاکید کرد که عملیات ترکیه در عفرین هم علیه داعش و هم علیه تروریسم کردی است. به نظر می‌‌‌‌رسد که عضویت ترکیه در سازمان ناتو نیز یکی از دلایل عدم مخالفت جدی آمریکا با حمله آنکارا علیه عفرین باشد. سرتیپ «مرعی حمدان»، نظامی سابق سوری، نیز معتقد است که «چه بسا آمریکا حامی طرح‌‌‌‌های تجزیه‌‌‌‌طلبانه کردها در عفرین و مناطق مختلفی از سوریه باشد، اما آماده نیست که روابطش را با کشورهای فعال در بحران سوریه (ترکیه) به مخاطره اندازد و ازاین‌رو، آماده دفاع از کردها در آنجا نیست و به انتقاد از موضوع اکتفا کرد». (9)

3-4: جمهوری اسلامی ایران

اگرچه جمهوری اسلامی ایران در سیاست اعلامی خود با عملیات ترکیه در عفرین مخالفت کرد، اما به نظر می‌‌‌‌رسد که سیاست اعمالی جمهوری اسلامی، عدم مخالفت با این حمله بود. در همین راستا، برخی منابع خبری از تماس «خلوصی آکار»، رئیس ستاد مشترک ارتش ترکیه، با سردار باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، خبر دادند. 4 دلیل می‌‌‌‌توان درباره عدم مخالفت ایران با عملیات ترکیه در عفرین مطرح کرد: نخستین دلیل این است که جمهوری اسلامی ایران نیز مانند ترکیه خومختاری کردها در سوریه را تهدیدی علیه امنیت ملی خود می‌‌‌‌داند. دومین دلیل این است که عملیات ترکیه در عفرین می‌‌‌‌تواند سبب تضعیف کردها در شمال سوریه شود که این موضوع به نفع نظام سوریه به عنوان مهم‌‌‌‌ترین متحد ایران است. سومین دلیل این است که ایران نیز با تشکیل ارتش 30 هزار نفری توسط آمریکا در مناطق کردنشین سوریه مخالف است و عملیات ترکیه می‌‌‌‌تواند مانع تحقق این هدف آمریکا شود. چهارمین دلیل نیز این است که ایران نیز مانند روسیه امیدوار است با مخالفت نکردن با عملیات ترکیه در عفرین، حمایت آنکارا را در مذاکرات سیاسی که درباره بحران سوریه برگزار می‌‌‌‌شود، به دست آورد. بااین‌حال، نکته مهم این بوده که عملیات ترکیه در عفرین می‌‌‌‌تواند وزن ترکیه در بحران سوریه را تقویت کند یا اینکه سبب تمایل روسیه برای همکاری بیشتر با ترکیه شود که این موضوعات سبب تضعیف موقعیت ایران در بحران سوریه می‌‌‌‌شود، در حالی که جمهوری اسلامی ایران طی 7 سال گذشته در بحران سوریه متحمل هزینه زیادی انسانی، مادی و سیاسی شده است.

5- پیامدهای عملیات شاخه زیتون

عملیات ارتش ترکیه در عفرین پیامدهای مهمی تاکنون داشته و در ادامه نیز خواهد داشت. از جمله پیامدهای این جنگ این بود که برای ارتش سوریه فرصتی ایجاد کرد تا با هزینه کمتری و کوتاه‌مدت بتواند در استان ادلب پیش‌روی کرده و برخی مناطق راهبردی در این استان از جمله فرودگاه ابوظهور را از اشغال تروریست‌ها آزاد کند. بااین‌وجود، این عملیات در ادامه نیز پیامدهای مهمی خواهد داشت که برخی از مهم‌‌‌‌ترین این پیامدها اینها بوده:

1-5: مصمم‌‌‌‌ترشدن کردها و احتمال تبدیل این جنگ به جنگ فرسایشی

دولت ترکیه وقتی عملیات درع فرات (سپر فرات) را شروع کرد، اعلام کرد که این عملیات طی 2 ماه خاتمه خواهد یافت، اما عملیات 7 ماه طول کشید. اردوغان در آغاز عملیات عفرین نیز اعلام کرد که طی 2 هفته این عملیات را پایان می‌‌‌‌دهد، اما تاکنون (15 مارس 2018م) موفق نشدند که وارد شهر عفرین شوند. گروه‌‌‌‌های کردی اعلام کردند که با تمام توان در مقابل ترکیه جنگ خواهند کرد. برهمین‌اساس، برخی تحلیلگران عنوان می‌‌‌‌کنند که به احتمال، عفرین به باتلاقی برای ترک‌ها تبدیل شود. ارتش ترکیه، ارتشی لائیک است و با دولت اردوغان به خصوص در اهداف چندان منسجم نیست. به‌علاوه، تصفیه‌ای که در ارتش ترکیه بعد از کودتای 2016م انجام شد، ضربه‌ای اساسی به آن وارد کرد. طبق آخرین آماری که ارائه شده، 180 افسر ارشد برکنار شده و 1000 افسر که خیلی از آنان خلبان هستند، برکنار یا بازداشت شدند. در روزهای اول عملیات شاخه زیتون نیز خلبان‌هایی حملات هوایی را انجام می‌دادند که تجربه چندانی نداشتند. ارتش هم انگیزه آن‌چنانی ندارد و باعث می‌شود که عملیات طولانی شود. (2) به نظر می‌‌‌‌رسد تصور دولت اردوغان این بوده که همان‌‌‌‌گونه که پیشمرگه‌‌‌‌ها در کرکوک موفق به مقاومت چندانی در مقابل ارتش تضعیف‌شده عراق نداشتند، کردها در عفرین نیز به طریق اولی توان مقاومت در مقابل ارتش مجهز ترکیه را نخواهند داشت.

2-5: ترکیه در داخل با کردها مشکل پیدا کند

کردها حدود یک‌پنجم جمعیت ترکیه را تشکیل می‌‌‌‌دهند. کردها در استان های آگری، بتلیس، بینگول، دیاربکر، حکاری، ماردین، موش، سرت، شانلی اورفا و وان که در جنوب شرقی ترکیه واقعند، در اکثریت هستند. این استان‌‌‌‌ها فقیرترین و توسعه‌‌‌‌نیافته‌‌‌‌ترین استان‌‌‌‌های ترکیه را تشکیل می‌‌‌‌دهند. علاوه‌براین، جمعیت قابل‌توجهی از کردها در سه شهر بزرگ ترکیه یعنی استانبول، آنکارا و ازمیر زندگی می‌‌‌‌کنند، به نحوی که استانبول بیش از هر شهر دیگری در جهان جمعیت کردزبان دارد. بااین‌حال، کردها در ترکیه همواره به عنوان «ترک‌‌‌‌های درجه 2» در نظر گرفته شدند و دولت‌‌‌‌های مختلف ترکیه سیاست ضدکردی را در قالب انکار، استحاله و سرکوب در پیش گرفتند. (10) گرچه از زمانی که اردوغان در ترکیه به قدرت رسید، تلاش کرد سیاست‌‌‌‌های ضدکردی را کاهش دهد، اما بعد از انتخابات 2015م که کردها موفقیت زیادی داشتند و همچنین، بعد از کودتای جولای 2016م بار دیگر رویکرد ضدکردی در ترکیه افزایش پیدا کرده است. عملیات علیه کردهای سوریه در عفرین نیز می‌‌‌‌تواند سبب تحریک کردهای ترکیه در حمایت از کردهای سوریه و افزایش فشار و اعتراض علیه دولت اردوغان در داخل ترکیه شود.

3-5: بحران انسانی و فشار افکار عمومی علیه ترکیه

اگرچه آمار دقیقی از میزان تلفات انسانی در اثر حمله ترکیه به عفرین در دسترس نیست، اما حدود 1 میلیون نفر در این منطقه زندگی می‌‌‌‌کنند که به شکل طبیعی، جنگ زندگی آنها را تحت‌تأثیر قرار داده است. بر اساس برخی گزارش‌‌‌‌ها، جنگ در عفرین بیش از 3 هزار کشته داشته، با تخریب منازل جمعیت زیادی آواره شدند و برخی گروه‌‌‌‌ها نیز از جمعیت غیرنظامی به عنوان سپر انسانی می‌‌‌‌کنند. این شرایط سبب فشار بر دولت ترکیه می‌‌‌‌شود و چهره این کشور را نیز تخریب می‌‌‌‌کند.

منابع

1- Ahmad Suleiman, (2/11/2017), Would Turkey launch an attack on Afrin?, http://en.hawarnews.com/would-turkey-launch-an-attack-on-afrin/.

2- اسداللهی مسعود، (19 بهمن 1396هخ)، عملیات ترکیه در عفرین: علل و پیامدها، موسسه اندیشه‌سازان نور.

3- The Straits times, (21 Feb 2018), The battle in Syria's Afrin region: Key players and what's at stake, http://www.straitstimes.com/world/middle-east/the-battle-in-syrias-afrin-region-key-players-and-whats-at-stake.
4- Aljazeera, (22 January 2018), Turkey's operation in Syria's Afrin: The key players, https://www.aljazeera.com/news/2018/01/turkey-operation-syria-afrin-key-players-180121060919195.html.

5- سایت تحلیلی- خبری الوقت، (27 دی 1396هخ)، عملیات نظامی ترکیه در عفرین و انفعال آمریکا.
6- قهرمان پور رحمن، (7 بهمن 1396هخ)، عملیات عفرین در چارچوب توافقات است، سایت خبرآنلاین.
7- عیسایف لئونید، (9 بهمن 1396هخ)، چرا روسیه به ترکیه در عملیات عفرین کمک می کند؟، خبرگزاری کردپرس.
8- شبکه العالم، (1 بهمن 1396هخ)، موضع متفاوت آمریکا و انگلیس درباره عملیات ترکیه در عفرین.
9- خبرگزاری مهر، (2 بهمن 1396هخ)، دلایل عدم دخالت روسیه و آمریکا در عفرین.
10- برگزاری کردپرس، (9 آبان 1396)، اردوغان و کردهای ترکیه.