ترکیه و رقابت دولتهای غیرنفتی خاورمیانه در مدیترانه شرقی

مقدمه

بعد از اکتشافات و تثبیت ذخایر گاز در دریای مدیترانه این منطقه عرصه رقابت­های گسترده­ای شده است. موسسه زمین‌شناسی آمریکا اعلام کرد که منطقه دریایی از لبنان تا قبرس و مصر دست کم بالغ بر 340 تریلیون فوت مکعب گاز را در خود ذخیره کرده است، در نتیجه همین موضوع خطرات ژئوپلیتیک و درگیری‌های مرزی موجود در منطقه باعث ایجاد درگیری‌های شدیدی در خصوص میدان‌های گازی شده است. یونان به اتفاق قبرس و سایر کشورهای حاشیه مدیترانه اعم از اسرائیل و مصر درحال فعالیت‌های اکتشافی و حتی استخراج منابع نفت و گاز در حوزه مدیترانه هستند. به‌رغم اینکه ترکیه و قبرس شمالی دارای مرزهای دریایی و قانونی ازنظر حقوق بین‌الملل با آب‌های عمیق شمال مدیترانه هستند، اما یونان و قبرس در قبال فعالیت اکتشافی ترکیه واکنش نشان می‌دهند. جامعه ترک‌نشین قبرس در کنار یونانی‌های قبرسی به‌عنوان ساکنان اصلی جزیره قبرس و صاحبان مشترک منابع سطحی و عمقی دریای مدیترانه محسوب می‌شوند. از این رو حق برخورداری از منابع برای آنها نیز محفوظ است؛ ولی جمهوری قبرس به بهانه عدم رسمیت بخش شمالی در سطح بین‌المللی از ادای حقوق قانونی بخش شمالی خودداری می‌کند و ترکیه را نیز که حق اکتشاف و فعالیت در بخش شمال مدیترانه را دارد، مورد انتقاد و اعتراض قرار می‌دهد. سوالی که مطرح می شود این است که با توجه به این­که شرکت ملی نفت ترکیه هدف خود را برای یک صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه تامین نیازهای نفت و گاز طبیعی ترکیه از منابع داخلی عنوان کرده است و وزارت انرژی و منابع طبیعی ترکیه نیز هدف اصلی خویش در سال 2023 کسب جایگاه نخست در منطقه در بخش انرژی و منابع طبیعی می­داند، برای رسیدن به این هدف، ذخایر مدیترانه شرقی با توجه به تنش­ها می تواند در دستیابی به این اهداف تاثیر­گذار باشد؟ در این زمینه به نظر می­رسد در ابتدا باید شرایط و میزان اکتشافات در این منطقه بررسی شود.

اکتشافات در مدیترانه

از نگاه بسیاری از کارشناسان کشف ذخایر گاز در مدیترانه موجب افزایش تنش ها در این منطقه میان ترکیه، یونان، قبرس، یونان، لبنان، مصر و اسرائیل شده است و ادامه این تنش ها می تواند بازار انرژی جهان را تحت تاثیر قرار بدهد. زیرا شرکت­های بزرگ نفت و گاز دنیا در این منطقه دارای منافع می­باشند.

اولین کشف در این منطقه توسط اسرائیل در سال 2001 انجام شد با نام (تامار)، به دنبال آن بسترهای بزرگتری کشف شد که یکی از آن­ها توسط اسرائیل 650 میلیارد متر مکعب (لویاتان) و دیگری توسط مصر 850 میلیارد متر مکعب (ظهر) انجام شد. لبنان نیز با همکاری سه شرکت فرانسوی (توتال)، ایتالیایی (انی)، و روس (نواتک) اقدام به اکتشاف بستر گازی زد که با واکنش اسرائیل روبه­رو شد. منازعه بین لبنان و اسرائیل نیز بعد از طرح مناقصه از سوی بیروت برای اکتشاف نفت و گاز در بلوک شماره 9 افزایش پیدا کرد. آویگدور لیبرمن وزیر جنگ رژیم صهیونیستی در فوریه سال 2018 مدعی شد که این اقدام بسیار تحریک کننده است و از شرکت‌های بین‌المللی خواست تا از مشارکت در این مناقصه امتناع کنند. همچنین یووال اشتاینتز وزیر انرژی رژیم صهیونیستی مدعی شد که بخشی از بلوک شماره 9 که لبنان امتیاز جستجوی منابع انرژی در آن را به مناقصه گذاشته، وابسته به اسرائیل است. بلوک شماره 9 مساحتی حدود 83 هزار کیلومتر مربع دارد و مساحت مورد تنازع لبنان و رژیم صهیونیستی حدود 854 کیلومتر مربع است. اقدامات تحریک‌آمیز اسرائیل ضد لبنان کار را به جایی رساند که نیروی دریایی اسرائیل مانع از ورود کشتی‌های جستجوی گاز و فعالیت آنها در آب‌های منطقه‌ای لبنان شد. قبرس نیز در سال 2011 در سواحل خود بستر گازی که گفته می­شود دارای 200 میلیارد متر مکعب ذخیره می­باشد کشف کرد و نام آن را (افرودیت) گذاشت. (1)

اکنون تنش ترکیه و یونان نیز به این تنش­ها افزوده شده است. زیرا آتن و انکارا در زمینه مرز دریایی در دریای اژه دچار اختلاف نظر هستند. دولت ترکیه اعلام کرده است نسبت به توافقنامه ترسیم خطوط دریایی امضا شده بین مصر و قبرس در سال 2013 اعتراض خواهد کرد. این کشور مدعی است که توافق مذکور غیرقانونی است و مرزهای دریایی ترکیه را نادیده گرفته است. آنکارا می‌گوید که هیچ دولت خارجی یا شرکت یا کشتی نمی‌تواند مطالعات لازم را در منطقه انجام داده و اقدام به اکتشاف نفت و گاز در مناطق دریایی و مناطق متداخل در آن کند. البته قبرس این موضوع را رد و تاکید کرده که هیچ طرفی نمی‌تواند در قانونی بودن توافق مذکور خدشه ایجاد کند. به ویژه که این توافق با قواعد بین‌المللی سازگار بوده و به عنوان یک توافق بین‌المللی به سازمان ملل متحد ارجاع داده شده است. قاهره معتقد است که در نتیجه این اتفاقات توافق مذکور لازم‌الاجرا و الزام‌آور است. ترکیه همچنین توافق ترسیم مرزهای دریایی بین قبرس و اسرائیل در سال 2010 را نمی‌پذیرد و معتقد است که چنین توافقنامه‌هایی تمامیت ارضی این کشور در شمال جزیره قبرس را نقض کرده است. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه نسبت به از بین رفتن حقوق و تمامیت ارضی ترکیه در سواحل شمال جزیره قبرس هشدار داده و تهدید به استفاده از قدرت نظامی کرد. ایشان در فوریه سال 2018 در این رابطه گفت: «به آنهایی که از مرزهای خود در دریای اژه و قبرس تجاوز می‌کنند، هشدار می‌دهیم. آنها تلاش دارند از تمرکز ما در مرزهای جنوبی سوء استفاده کنند و محاسبات اشتباهی را در این رابطه انجام داده‌اند. حقوق ما در دفاع از امنیت ملی در منطقه عفرین واقع در شمال غرب سوریه همان حقوقی است که در دریای اژه و قبرس نیز وجود دارد. به همین علت آنکارا حق خود را در میادین گازی واقع در منطقه 3 و 6 بین ترکیه و قبرس محفوظ می‌داند». (2)

اهمیت انرژی برای ترکیه

ترکیه به دنبال تبدیل کردن خود به مرکزی برای انتقال انرژی در منطقه است. انگیزه ترکیه را می‌توان در رفتار این کشور در احداث و توسعه خطوط انتقال انرژی از روسیه و ایران و آذربایجان و قبرس و سرزمین‌های اشغالی به اروپا مشاهده کرد. در رأس این فعالیت ها پروژه سل ترکیه است که با هدف انتقال گاز از روسیه به اروپا از طریق ترکیه احداث شده است. همچنین به نظر می رسد ترکیه از طریق تسلط بر میدان گازی اطراف منطقه جزیره قبرس به دنبال تبدیل کردن خود به یک منبع انرژی است. این کشور همچنین توسعه نفوذ خود در دریای سرخ را افزایش داده و به دنبال کسب امتیاز در بندر سواکن است تا بتواند چهارچوب نفوذ خود در انتقال انرژی در خاورمیانه را گسترده‌تر سازد.

ترکیه با توجه به اینکه در یک منطقه استراتژیک و در تقاطع بین کشورهای نفت خیز اتحاد جماهیر شوروی سابق در اطراف دریای خزر و کشورهای نفت خیز حوزه خلیج فارس با مراکز تقاضای اروپا به عنوان دومین بازار بزرگ گاز طبیعی جهان واقع شده است، در صورت اعمال سیاستهای راهبردی درست و قرار نگرفتن در جریان بازی های سیاسی که مسائل اقتصادی را تحت شعاع خود قرار می دهد، به سرعت قادر خواهد بود در آینده ای نه چندان دور به شاه راه اصلی تبادل انرژی منطقه تبدیل شده و از این میان منافع سرشاری را برای مردم کشور خود تامین کند. برآوردهای سال 2013 آژانس بین المللی انرژی حاکی از آن است که استفاده از انرژی در ترکیه طی ده سال آینده دو برابر می شود و این در حالی است که رشد تقاضای برق حتی سریع تر از آن خواهد بود و دسترسی به این سطح از رشد نیازمند سرمایه گذاریهای قابل توجهی در بخش زیر ساختهای گاز طبیعی و برق است.

کشور ترکیه علاوه بر اینکه خود دارای بازار بزرگی برای مصرف انرژی است و نقش کلیدی در انتقال و ترانزیت انرژی به وسیله کشتی به بازارهای اروپا ایفا می کند، در حال تبدیل شدن به مرکزی مهم برای معامله نفت خام و گاز طبیعی منطقه دریای خزر و خلیج فارس به کشورهای عضو اتحادیه اروپا است. علاوه بر این بخش عمده ای از نفت روسیه و دریای خزر از طریق ترکیه به بازارهای غربی فرستاده می شود و همچنین ترمینال نفتی ترکیه در ساحل مدیترانه در جبهان ( 30 مایلی جنوب شرقی آدانا در خلیج اسکندرون) برای صادرات نفت از شمال عراق و آذربایجان مورد استفاده قرار می گیرد.(3) حدود 74% انرژی مورد نیاز ترکیه ار منابع خارجی تامین می گردد بیش از 98 درصد نفت و گاز طبیعی مصرفی ترکیه از منابع خارجی تامین می شود میزان افژایش سالانه انرژی در ترکیه در حدود 4 تا 5 درصد است در حالی که این میزان در کشورهای عضو اتحادیه اروپا حدود 1.6% است پیش بینی می شود میزان مصرف انرژی در ترکیه تا سال 2020 حدود 4% افزایش داشته باشد ترکیه برای تامین انرژی مورد نیاز خویش طی 15 سال آینده نیاز به سرمایه گذاری 100 میلیارد دلاری دارد و اکتشافات در سواحل قبرس می تواند در اقتصاد ترکیه تاثیر بسیار عمده ای داشته باشد. (4)

مشکلات عمده بخش انرژی ترکیه

وابستگی بیش از حد به یک کشور خاص در زمینه انرژی بر خلاف سیایت امنیت انرژی هر کشوری است و اگر در حجم واردات و صادرات بین کشور تعادلی وجود نداشته باشد و وابستگی متقابل موجود نباشد امنیت انرژی کشور خریدار در معزض خطر قرار می گیرد روسیه اولین کشوری بود که ترکیه اقدام به خرید گاز طبیعی از آن کشور نمود تا پیش از سال 1996 که قرارداد خرید گاز طبیعی بین ایران و ترکیه منعقد شود در حال حاضر شرکتهای روس در حال ساختن اولین راکتور اتمی ترکیه برای تولید برق هستند طبق قرارداد ساخت نیروگاه هسته ای بین ترکیه و روسیه طرف روس مسولیت تهیه تامین سوخت اتمی و انباشت پس ماند اتمی نیز است در سال 2013 روسیه عمده ترین صادر کننده گاز طبیعی به ترکیه بوده و بیش از 58% گاز طبیعی به ترکیه است تعدادی از شرکتهای روس در حال اخذ مجوز برای توزیع و ذخیره سازی گاز طبیعی در مناطقی از ترکیه هستند در حال حاضر دانشجویان ترک در رشته های انرژی هسته ای در دانشگاههای ترکیه مشغول به تحصیل هستند. ترکیه برای کاهش وابستگی به روسیه قراداد ساخت راکتور در پروژه بعدی خویش را به کنسرسیوم شرکتهای فرانسوی و ژاپنی منعقد کرد ترکیه منابع عظیم توریم دارد و اگر بتواند تکنولوژی لازم را بدست آورد می تواند از توریوم در تولید انرژی هسته ای بکار گیر ترکیه نمی نگاهی هم به منابع عظیم بورم هم دارد و می تواند برای تولید االکتریسته بکار گیرد. بیش از 80 درصد قرادادهای انرژی ترکیه با عراق مسقیما با منطقه خورمختار کردستان عراق منعقد شده است حتی اکثر قراردادهای تجاری نیز بین ترکیه و این منطقه منعقد شده است. بدنبال اختلافاتی که بر سر منابع نفت و گاز منطقه کردستان عراق بین دولت مرکزی عراق و ترکیه روی داد دولت عراق سهم ترکیه در بلوک 9 حوزه نفتی جنوب عراق لغو کرد و اگر ترکیه سیاست فعلی را ادامه دهد امکان فسخ تمامی قرادادها بین دولت مرکزی عراق و ترکیه وجود دارد (5)

ترکیه در مدیترانه شرقی

تجسس نفت و گاز طبیعی در دریای مدیترانه برای اولین بار توسط کشتی بارباروس خیرالدین پاشا در ماه آوریل آغاز شد. این کشتی برای انجام اکتشافات سیستمیک سه بعدی ابتدا وارد آبهای آزاد قبرس شد. در ادامه این فعالیتها، کشتی اوروچ رییس نیز برای انجام فعالیتهای سیستمیک وارد دریای سیاه شد. بدین ترتیب ترکیه با هدف تجسس نفت و گاز طبیعی 2 کشتی خود را وارد عمل ساخت. این امر نیز نشان می دهد که ترکیه در راه انجام فعالیتهای مربوط به اکتشاف نفت و گاز طبیعی در دریای مدیترانه و دریای سیاه مصمم می باشد.

انجام فعالیتهای اکتشافی توسط کشتی بارباروس خیرالدین پاشا در دریای مدیترانه، موقعیت استراتژیک ترکیه در مدیترانه شرقی را تقویت می کند. از سوی دیگر این مناطق، مناطقی هستند که بر سر آنها بین ترکیه و بخش یونانی نشین قبرس مناقشه وجود دارد و ترکیه با این کار خود نشان داد که می تواند به­راحتی در منطقه اقتصادی خود اقدام به فعالیتهای تجسس و اکتشاف نفت و گاز طبیعی کند. بدین ترتیب ترکیه در آبهای آزاد مدیترانه شرقی حاکمیت خود را حفظ نموده و موضع محکم و باثباتی را از خود به نمایش گذاشت.کشتی اوروچ رئیس نیز که برای انجام اکتشافات سیستمیک در دریای سیاه آماده شده است، به ترکیه در جهت نیل به هدف تعیین شده در سیاست ملی انرژی و معادن کمک می کند. در ادامه این روند و در گام بعدی انجام فعالیتهای حفاری قرار دارد. انجام فعالیتهای حفاری در دریای سیاه سبب خواهد شد تا بر نقش ترکیه در این منطقه افزوده شود.

فعالیتهای اکتشاف و تجسس نفت در دریای سیاه و مدیترانه از نقطه نظر عرضه امنیت انرژی گامی بسیار مهم می باشد. ترکیه از این طریق تبدیل به یکی از بازیگران بسیار مهم انرژی در منطقه خواهد شد. همچنین این امر سبب خواهد شد تا در ساحه های بین المللی نیز بر نقش و اهمیت ترکیه بیش از پیش افزوده شود.

ترکیه در عین حال در گذرگاه عرضه و تقاضای انرژی قرار دارد و این امر نیز سبب می شود تا بر اهمیت ترکیه از نقطه نظر ژئواستراتژیک افزوده شود. در یک چنین موقعیتی ترکیه برای اینکه بتواند تبدیل به یکی از اجزای بسیار مهم این موازنه شده و تمامی این فرصتها را تبدیل به امتیاز برای خود نماید، نیازمند سیاستی بسیار قوی در حوزه انرژی می باشد. درست در این نقطه سیاست انرژی و معادن ترکیه وارد عمل شده و از اهمیتی حیاتی نزد ترکیه برخوردار می شود که بخش اعظم نیاز خود به انرژی را از خارج از کشور تامین و وارد می کند.

تامین امنیت عرضه انرژی از نقطه نظر کشوری همانند ترکیه که در زمینه انرژی وابسته به کشورهای خارجی است، بسیار مهم است. بنابراین ترکیه باید جهت استفاده از این پتانسیل خود و بر پایه استراتژی هایی که تعیین می کند، بی وقفه به فعالیتهای خود ادامه دهد. این سیاست و اهداف تعیین شده از نقطه نظر تامین امنیت عرضه انرژی نتایج سازنده ای را در بر خواهد داشت. در سایه این سیاست ها ترکیه که به مثابه پلی بین کشورهای تامین کننده و عرضه کننده انرژی می باشد، از موقعیتی ممتاز و استثنایی برخوردار خواهد شد. (6)

نتیجه‌گیری

رقابت‌های گازی در منطقه شرق مدیترانه با احتمال‌های متعددی مواجه است، ترکیه در این میان چند سناریو را جهت دستیابی به اهداف خود در نظر خواهد داشت؛

احتمال اول می­تواند ایجاد ائتلاف‌های جدید ترکیه با کشورهایی باشد که پیش از این ائتلاف های مشخصی با آن­ها نداشته است. از جمله این کشورها می‌توان به لبنان و سوریه و تشکیلات خودگردان فلسطین اشاره کرد. این اقدام برای تحقق دو هدف دنبال می‌شود. اول دستیابی به سهمی از گاز برای پوشش نیازهای داخلی و دوم همکاری با این کشورها برای احداث خط لوله گاز به بازارهای جهانی. لبنان فعالیت‌هایی را در خصوص اکتشاف منابع گاز آغاز کرده، اما هنوز وارد هیچ ائتلافی نشده تا صادرات تولیدات آینده خود را تضمین کند. سوریه نیز در شرایط کنونی با فضای نابسامانی مواجه است که شرکت‌ها در نتیجه این تحولات از فعالیت‌های اکتشافی در آن امتناع می‌کنند.

پیش‌بینی می‌شود که مقادیر گسترده‌ای از گاز طبیعی در آب‌های منطقه‌ای سوریه کشف شود. بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند که ورود ترکیه در درگیری‌های سوریه در راستای تمایل این کشور برای تامین مصالح خود به ویژه در خصوص نیازهای گازی بوده است. تشکیلات خودگردان فلسطینی حق استفاده از میادین گازی مستقر در نزدیکی نوار غزه را در اختیار دارد، اما شرایط مربوط به اشغالگری و شکاف داخلی موجود در میان گروه‌های فلسطینی مانع از اقدام جدی در این رابطه می‌شود.

دوم، بروز درگیری‌های محدود: احتمالاً درگیری‌های نظامی محدودی در منطقه در این خصوص شکل بگیرد. ترکیه به صورت ضمنی به استفاده از قدرت نظامی تهدید کرده، اما قبرس اعلام کرده است که به دنبال ورود به درگیری‌های نظامی نیست. همچنین برخی تحلیلگران اعتقاد دارند که رژیم صهیونیستی انگیزه‌ای برای ورود به جنگ جدید و تحمل هزینه‌های سنگین ناشی از این جنگ را به ویژه در شرایط نابسامان کنونی در نوار غزه و کرانه باختری ندارد.

سوم، موفقیت میانجی‌های بین‌المللی: سناریوی سوم را می‌توان در رسیدن به توافق نهایی با میانجگری کشورهای جهان دانست. منابع گازی شرق دریای مدیترانه اهمیت گسترده‌ای در پوشش نیازهای بازار جهانی انرژی دارد، لذا کشورهای جهان باید برای تامین تولیدات خود اقدامی در این رابطه انجام دهند. آمریکا تلاش‌هایی را برای میانجگری بین لبنان و اسرائیل آغاز کرده است. اتحادیه اروپا نیز اعلام کرده که مواضع قبرس و یونان در اختلافات موجود و قبرس و ترکیه را تایید می‌کند.

منابع

1. https://tr.sputniknews.com/infografik/201803231032762299
2.-www.tasnimnews.com/fa/news/1396/12/20/1677673/
3-https://tr.euronews.com/2019/05/23/gorus-yeni-bir-kriz-ve-mucadele-alan-dogu-akdeniz
4. MUHARREM HILMI ÖZEV, KÜRESEL DENKLEMDE TÜRKİYE’NİN ENERJİ GÜVENLİĞİ,SETA,2017
5-Behsat Ekici, Is Turkey Realigning? Three Dimensional Investigation of Turkish-Iranian Security Rapprochement, PhD Thesis, University of Pittsburgh, 2010, p.164
6- https://www.trt.net.tr/persian/thlyl-w-gzrsh/2017/07/09