مرکز تحقیقات راهبردی "تور فکری" در یادداشتی به بررسی عملیات نظامی‌ترکیه در سوریه و معادلات جدید منطقه‌ای و اهداف آمریکا، رژیم صهیونیستی، روسیه، ایران و حزب اتحاد دموکراتیک در سوریه پرداخته است.
تحولات سوریه قبل از بحران اوکراین
آغاز عملیات نظامی جدید در سوریه در دستور کار رئیس جمهور و ارتش ترکیه قرار دارد اما تفاوت این عملیات احتمالی جدید با عملیات‌های قبلی یعنی "سپر فرات"، "شاخه زیتون" و "چشمه صلح" در شرق رود فرات و "سپر بهار" در منطقه ادلب در این است که چارچوب اصلی، دامنه کلی، اهداف تاکتیکی و زمان آن متاثر از جنگ روسیه علیه اوکراین است نه تحرکات و تحولات ناشی از جنگ داخلی سوریه. درواقع، در دو سال منتهی به جنگ روسیه و اوکراین در 24 فوریه 2022، هیچ نشانه ای دال بر بن بست بحران سوریه وجود نداشت.
روند گسترش حضور ایران در سوریه تا اواسط سال 2021 میلادی برای نزدیک شدن به میادین نفتی در شمال این کشور با دیوار آمریکا و در غرب با قدرت نظامی و نیروهای نیابتی روسیه روبرو شده بود. از سوی دیگر، دولت سوریه تلاش می‌کرد برای حفظ حاکمیتش در مناطق تحت کنترل خود، حمایت روسیه را بدست آورد. در همین حال سوریه با اعلام پیروزی در جنگ، به دنبال فرصتی برای بازگشت به جهان عرب با انجام مذاکرات دیپلماتیک بود و انتظار داشت که در سال جاری به این هدف دست یابد. بشار اسد علیرغم اینکه برای نشان دادن روند آغاز بهبود اقتصادی با دشواری‌هایی روبروشده بود، اما امیدهای وی برای بازگشت به "اتحادیه عرب" برای جمع آوری پول مورد نیاز بازسازی کشور تقویت گردیده بود.
از سوی دیگر، همه توجه آمریکا در سوریه در چارچوب روابط با حزب اتحاد دموکراتیک درشمال شرق رود فرات متمرکز شده بود. یگان‌های مدافع خلق علاوه براینکه تحت چتر حفاظت آمریکا قرار گرفته بودند، حملات کوچک ایذایی را علیه ارتش ترکیه و "ارتش ملی سوریه/ ارتش آزاد سوریه متشکل از گروه‌های سلفی و تکفیری وابسته به ارتش و میت ترکیه" انجام می‌دادند. اما ظرفیت تأثیرگذاری این نوع حملات خیلی کم بود.
در این شرایط، ارتش ترکیه عملیات موضعی را علیه سازمان تروریستی پ ک ک و یگان‌های مدافع خلق به صورت روز افزون افزایش می‌داد و "ارتش ملی سوریه" نیز برای تامین امنیت و ثبات در مناطق تحت کنترل خود در شمال سوریه تلاش می‌کرد. بااین وجود، تسلط تزلزل ناپذیر روسیه بر تحولات سوریه قبل از حمله به اوکراین کاملا آشکار بود بگونه‌ای که با استقرار نیروهای نظامی‌روسیه در بخش بزرگی از سوریه، قدرت سایر بازیگران کاملاً بی اثر و خنثی شده بود. درواقع، قدرت ارتش روسیه، مخالفان حکومت دمشق را چه از نظر سیاسی و چه نظامی وادار کرده بود که در مقابل دولت سوریه زانو بزنند و نفوذ آمریکا در سوریه و به ویژه در شمال شرق این کشور محدود شده و در تنگنا قرار گرفته بود اما جنگ اوکراین این تصویر را تغییر داد.
تاثیر جنگ اوکراین بر بحران سوریه
جنگ روسیه و اوکراین هنوز تاثیر راهبردی بر سوریه نداشته است و تحولاتی که امروز در حال رخ دادن است ناشی از مشکلات تاکتیکی و لجستیکی است که روسیه با آنها روبرو شده و تغییرات جزئی در موازنه قوا در عرصه بین المللی بوجود آورده است. اما حتی این روند نیز سوریه را به طور جدی تحت تاثیر قرار داده است.
اگر روسیه در نتیجه وقایع اوکراین قدرت نفوذ خود را در سوریه به طور کامل از دست بدهد، در این صورت می‌توان از یک تحول راهبردی سخن گفت. نباید فراموش کرد که مداخله نظامی روسیه نقش بزرگی در تحولات سوریه داشت. روسیه مجبور شده است قدرت نفوذ نظامی خود را در سوریه محدود کند، اما این روند تحولی راهبردی در سوریه ایجاد نکرده و نخواهد کرد. اما اگر درگیری در اوکراین برای مدت طولانی ادامه یابد و گسترده شود و شاهد تغییرات بزرگی در جهان باشیم، وضعیت سوریه نیز تغییر خواهد کرد.
داده‌های موجود نشان می‌دهد که از 24 فوریه 2020 میلادی تاکنون در نتیجه سه عامل اصلی، تغییرات قابل توجهی در سوریه آغاز شده است: اول؛ قابلیت‌ها و فعالیت‌های روسیه در سوریه. دوم؛ واکنش‌های آمریکا، ایران و اسرائیل در سوریه و سوم؛ حملات و اقدامات تروریستی پ ک ک و یگان‌های مدافع خلق. در واقع، عملیات احتمالی آتی برون مرزی ترکیه در شمال سوریه به طور مستقیم با این سه عامل ارتباط دارد.
شاخص‌ها نشان میدهند روسیه بعد از آغاز جنگ اوکراین نیروهای خود را در مناطق خاصی تجمیع و مستقر کرده و تعداد سربازان و مستشاران نظامی‌خود را کاهش داده و در برخی از مناطق، پایگاه‌های نظامی را تخلیه کرده است و دست به عملیات بسیار گزینشی می‌زند.
شویگو وزیر دفاع روسیه 9 روز قبل از شروع جنگ اوکراین، به سوریه سفر مهمی انجام داد و سپس در 22 فوریه 2022 میلادی، روسیه ناوگانی متشکل از 16 کشتی را در بندر طرطوس و حمیمیم سوریه مستقر کرد. مقامات پایگاه اعلام کردند که روسیه هواپیماهای TU-23، MiG 31 و سامانه Kinzal در این منطقه مستقر کرده است. افسران ارتش روسیه، شرکت‌های امنیتی خصوصی و لشکر 25، مهمترین نیروی نیابتی روسیه در سوریه، در این کشور عملیات نظامی‌انجام می‌دادند اما بعد از طولانی شدن درگیری در اوکراین، این وضعیت به شدت تغییر کرده است.
روسیه در ماه فوریه 910 حمله هوایی به مناطق مرکزی سوریه انجام داد، این تعداد از حملات در ماه مارس به 270 و در آوریل به 550 مورد رسید و در ماه مه در سطح 310 عملیات باقی ماند. روسیه نه تنها تعداد عملیات هوایی را کاهش داده است، بلکه تعداد سربازان روسی و عناصر شبه نظامی‌شرکت‌های امنیتی خصوصی روسیه را از برخی مناطق حساس شرق حمص، برخی از پایگاه‌های اطراف طبقه در رقه و پایگاه شرق حلب کاهش داده و از بخشی از منطقه تدمر عقب نشینی کرده است و به نظر نمی‌رسد این یک نوع عقب نشینی موقتی باشد.
از سوی دیگر، ترکیه در 23 آوریل اعلام کرد اجازه نخواهد داد هواپیماهای حامل پرسنل نظامی روسیه از حریم هوایی ترکیه عبور کنند و به سوریه بروند. تنگه‌های ترکیه در شرایط جنگی بر روی کشتی‌های جنگی کشورهای ساحلی بسته است. عواملی مانند دچار شدن روسیه به کمبود نیروی نظامی‌لازم و لزوم انتقال پرسنل با تجربه و ماهر نظامی روسیه به اوکراین باعث شد روسیه به سازماندهی مجدد قدرت نظامی‌خود در سوریه بپردازد و نیروهای رزمی‌خود را از مناطق غیر راهبردی در سوریه خارج کند. البته روسیه در مناطق راهبردی سوریه به استقرار نیروی نظامی ادامه می‌دهد. از نظر روسیه مناطق حیاتی و راهبردی شامل بزرگراه M5 که جاده دمشق-حلب را به هم متصل می‌کند و خط شمالی بزرگراه M4 و منطقه و شهر ادلب هنوز مناطق راهبردی هستند.
موضع بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در سوریه بعد از آغاز جنگ اوکراین
بحران اوکراین سبب تشدید رقابت بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای درگیر در بحران سوریه شده است. این مساله از زمان انتشار اخباری مبنی بر اینکه روسیه داوطلبانی را از سوریه جمع‌آوری کرده و به جبهه جنگ اوکراین منتقل نموده تقویت شده است.
دراین میان، بنظر می‌رسد روابط ایران و سوریه تحت تاثیر این روند، تقویت شده است چنانچه بر اساس اخبار موجود، از اوایل آوریل، نقل و انتقالات نفرات و تجهیزات شتاب گرفته و گسترش یافته و گروه‌های شبه نظامی‌وابسته به ایران در بسیاری از شهرک‌های کوچک و بزرگ مستقر شده اند. در همین مقطع زمانی بشار اسد در 12 مه به ایران سفر کرد. با توجه به اینکه آخرین سفر اسد به ایران در سال 2019 انجام شده بود، تفسیر و توضیح ارتباط بین این رویدادها و سفر بشار اسد بسیار آسان‌تر می‌شود.
از سوی دیگر، در نتیجه استقرار نیروهای نیابتی وابسته ایران در مناطقی که نیروهای روسیه عقب نشینی کردند، آمریکا و اسرائیل تدابیر امنیتی و نظامی‌خود را برای مهار ایران در سوریه افزایش دادند. دراین میان، اگرچه البته تحرکات متقابل آمریکا و اسرائیل علیه ایران در سوریه و منطقه بیشتر در سطح تاکتیکی است با این وجود، آمریکا با توجه به خروج بخشی از نیروهای روسیه از سوریه، اقدامات جدیدی را آغاز کرده است و روش‌های تحریمی علیه سوریه را تغییر داده است.
آمریکا مناطق تحت کنترل سازمان تروریستی "پ ک ک و حزب اتحاد دموکراتیک" را به صورت قابل توجهی از تحریم‌ها معاف کرده است. این اقدام به معنی ایجاد "شبه دولت" است. آمریکا صبر کرد و بعد از آغاز جنگ اوکراین و کاهش نفوذ روسیه در سوریه ، این سیاست را اجرایی کرد.
دراین میان، حملات گروه تروریستی پ ک ک و یگان‌های مدافع خلق علیه نیروها و گروه‌های تحت حمایت ترکیه در سوریه و نیروهای نظامی‌و امنیتی ترکیه ادامه دارد و تغییراتی در آن بوجود آمده است. سازمان تروریستی پ ک ک و یگان‌های مدافع خلق به مناطق عملیاتی "چشمه صلح"، "شاخه زیتون" و "سپر فرات" نفوذ کرده و با حملات ایذایی راکتی/خمپاره ای و مواد منفجره دست ساز به فعالیت‌های خود ادامه میدهند. ارتش ترکیه نیز با استفاده از پهپاد‌های مسلح اعضای رده بالا و میانی سازمان تروریستی را به هلاکت می‌رساند. اما بعد از سازماندهی جدید نیروهای روسیه و نقل و انتقالات و تضعیف موقعیت آنها در سوریه و همزمان با آغاز عملیات "پنجه- کلید" ارتش ترکیه، حملات و تحرکات گروه تروریستی پ ک ک و یگان‌های مدافع خلق علیه نیروها و گروه‌های تحت حمایت ترکیه در سوریه افزایش یافته است.
حملات تروریستی که عموماً تا اواسط آوریل با شتاب کمتری انجام می‌شد، از 22 آوریل به بعد افزایش یافت. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه اعلام کرده است که حملات بعد از آمادگی لازم عملیات ارتش ترکیه برای پاکسازی تروریست‌ها از شمال سوریه آغاز خواهد شد. اکنون نیروهای اطلاعاتی و عملیاتی ترکیه جهت برنامه ریزی برای میزان پیشروی نیروها در سوریه درحال شناسایی منطقه هستند. بنا به گزارش خبرگزاری آناتولی ارتش ترکیه تا تل رفعت و منبج پیش خواهد رفت.
اهداف و سیاست ترکیه در قبال سوریه پس از بحران اوکراین
طرح عملیات برون مرزی ترکیه با مواضع و اقدامات جدید روسیه در سوریه ارتباط مستقیمی‌دارد. با توجه به استقرار ایران در نقاطی که روسیه عقب نشینی کرده است و نیز تلاش‌های آمریکا برای تقویت مواضع و موقعیت حزب اتحاد دموکراتیک دراین روند، نباید تحولات آتی را صرفاً یک عملیات ضد تروریستی تلقی کرد. البته هرگونه عملیاتی که قرار است علیه سازمان تروریستی پ ک ک و یگان‌های مدافع خلق انجام شود، اساساً یک فعالیت ضد تروریسم محسوب می‌شود. اما عملیات اخراج و پاکسازی "پ ک ک و یگان‌های مدافع خلق" از تل رفعت تنها به معنی جلوگیری از حملات آنها علیه نیروهای امنیتی و نظامی‌ترکیه از این منطقه، نیست، بلکه باید آن را در چارچوب موازنه قوا و معادلات جدیدی که در سوریه به وجود آمده است، مورد ارزیابی قرار داد.
دراین شرایط، ترکیه درصدد مهار سایر بازیگران بویژه نفوذ ایران در سوریه برآمده است. ترکیه بدین منظور به دنبال ایجاد کریدور برای اتصال مناطق امن به یکدیگر تحت تسلط ارتش خود است. درواقع، یکی از مهمترین مشکلات مخالفان نظام سوریه در شمال این کشور از سال 2019 تاکنون ناتوانی آنها از ایجاد کریدور برای اتصال مناطق عملیاتی سپر فرات و چشمه صلح به یکدیگر بوده است. عملیات نظامی‌ترکیه در منبج، نه تنها زمینه را برای اتباع سوری که می‌خواهند از ترکیه به سوریه بازگردند، فراهم می‌کند، بلکه ایجاد ارتباط و یکپارچگی بین مناطق عملیاتی امن را تضمین می‌کند.
به همین دلیل باید تحولات شرق سوریه را تنها معطوف به منبج نکنیم، بلکه باید تحولات حومه آن را هم مدنظر قرار داد. اتصال دو منطقه امن با ایجاد کریدوری که می‌تواند از شمال منبج گشوده شود و عبور کند، نه تنها به اتحاد مناطق تحت تسلط پ.ک.ک/یگان‌های مدافع خلق پایان خواهد داد، بلکه راه را برای حل مسئله سوری‌های ساکن در ترکیه هموار می‌کند. البته تحقق همه اینها به روند آتی جنگ اوکراین بستگی دارد. اتفاقات مختلفی که در اوکراین رخ خواهد داد، بر میدان سوریه تأثیر خواهد گذاشت. بسیاری از مسائل و تحولات از روند پذیرش سوئد و فنلاند در ناتو گرفته تا اقدامات تحریک آمیز پ.ک.ک که ممکن است در کوتاه مدت انجام شود، بر عملیات ترکیه در شمال سوریه تأثیر می‌گذارد.
* انتشار این مطلب لزوما به معنای تایید محتوا توسط مرکز بررسی‌های استراتژیک نیست و صرفاً به‌منظور بهره‌برداری نخبگانی منتشر شده است.