استان سیستان و بلوچستان با وسعتی در حدود 181758 کیلومتر مربع، حدود 11.1% از مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد و بزرگترین استان کشور از نظر مساحت است. این استان از جنوب 300 کیلومتر مرز آبی با دریای عمان و از مشرق 1100 کیلومتر مرز بین‌المللی با دو کشور پاکستان و افغانستان دارد. جمعیت استان طبق آخرین سرشماری در سال 1390 برابر با 2.534.327 نفر است که 3.37% از کل جمعیت ایران را شامل می‌شود. استان سیستان و بلوچستان دارای 14 شهرستان، 41 بخش، 37 شهر و 103 دهستان است. در این نوشتار بخش «مسائل، چالش‌ها و راهکارهای پیشنهادی حوزه سیاست محیطزیست، آب و کشاورزی» از گزارش جامع «مساله‌شناسی راهبردی توسعه در استان سیستان و بلوچستان» ارائه می‌شود.
۱- حوزة سیاست محیط زیست، آب و کشاورزی
استان سیستان و بلوچستان یکی از خشک‌ترین استان‌های کشور با تنوع آب و هوایی زیاد از گرم و مرطوب تا سرد و خشک کوهستانی است. براساس منابع موجود، قسمتی از حوزه‌های آبریز هیرمند، کویر لوت، هامون جازموریان و دریای عمان در این استان واقع شده‌اند و منابع آب سطحی استان را، آورده‌های رودخانه‌های سیستان، شیردل، گلمیر، سرباز و چند رودخانه فصلی دیگر تشکیل می‌دهد. بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی استان سابقة دیرینه داشته که در گذشته از طریق برداشت از چشمه‌ها و حفر قنوات و در دهه‌های اخیر با حفرهای چاه‌های عمیق صورت می‌گیرد.
با این وجود، استان از جهت گونه‌های گیاهی و جانوری شاخص است و گونه‌های غنی و باارزش در آن وجود دارد. گستردگی جغرافیایی و غلبة گستره‌های طبیعی بر مناطق تحت تصرف انسان، وجود جنگل‌های حرا، فضاهای مناسب برای زیست حیات‌وحش، دسترسی به سواحل عظیم عمان و آبزیان موجود، تالاب هامون و منابع انرژی خورشیدی و بادی، از مهمترین ظرفیت‌های طبیعی استان می‌باشند.
اما بنا به دلایلی متعدد، این ظرفیت‌ها در حوزة محیط زیست، آب و کشاورزی، همچنان بالقوه باقی مانده و استفادة بهینه‌ای از آنها نشده است. استان سیستان و بلوچستان، در کنار این ظرفیت‌ها، با مشکلات و چالش‌های گوناگونی در زمینة توسعه مواجه است که بایستی به این مسایل و حل آنها توجه ویژه شود. در این قسمت از گزارش، به مهمترین این مسایل و چالش‌ها اشاره می‌شود.
۲- چالش‌ها، علل و راهکارها
۱-۲ آلاینده‌های هوا و اقلیم
درخصوص آلاینده‌های هوا و اقلیم، استان سیستان و بلوچستان از آسیب‌پذیرترین مناطق از منظر طوفان‌های گردوغبار است. این استان با وجود وزش‌های منظم 120 روزه در زابل و سایر مناطق، از مستعدترین مناطق به منظور بروز طوفان‌های گردوغبار بوده و این مسئله با توجه به روند روبه‌تزاید خشکسالی درحال‌تشدید است. آلاینده‌های اقلیمی که محصول اصلی توسعة نامتوازن است، در این استان در حال حاضر نمود روشنی ندارد، اما انتظار می‌رود در آینده این استان هم با چالش جدی در این حوزه مواجه شود.
کاهش رطوبت لایه‌های سطحی و در نهایت کاهش مقاومت عمومی در مقابل فرسایش، دلیل عمدة روند روبه‌افزایش ریزگردها در استان سیستان و بلوچستان است. همچنین، با ایجاد و استقرار منطقة آزاد انرژی در سواحل جنونی و منطقة مکران، هم از منظر آلاینده‌های اقلیمی و هم آلاینده‌های هوا، وضعیت نامناسبی را در این منطقه شاهد خواهیم بود. این تجربه در توسعة منطقة پارس جنوبی (عسلویه) در کشور وجود داشته و شاخص برخی از آلاینده‌های هوا تا بیش از ده برابر حد مجاز در آن تجربه شده است. گرچه الگوی توپوگرافیک منطقه در مکران متفاوت است، اما اثر انباشتگی آلاینده‌ها قطعاً چشمگیر بوده و مخاطراتی مانند سونامی و طوفان‌های شدید نیز آن را تهدید خواهد کرد.
راهکارها
- مدیریت سواحل و کنترل آلاینده‌ها و پسماندهای دریایی
- اتخاذ تدابیر مناسب و راهکارهای قانونی برای کنترل آلودگی‌های ناشی از توسعة صنعتی سواحل مکران
- تثبیت کانون‌های داخلی با رهاسازی آب سدها و استفاده از سایر روش‌های تثبیت از جمله تثبیت بیولوژیک، شیمیایی و مالچ‌پاشی
- تقویت ایستگاه‌های پایش وضعیت جوی و نیز سیستم‌های پیش آگاهی هشدار دهنده
- کاشت سریع گونه‌های گیاهی مقاوم به کم آبی و سریع‌الرشد
- اقدامات بهداشتی مثل توزیع ماسک، شیر و هشدار به جوامع محلی برای کاهش اثرات منفی این پدیده بر سلامت شهروندان
۲-۲ تنوع زیستی
این استان با دارابودن 13 منطقة تحت مدیریت (با مساحت بالغ بر 1482023 هکتار)، به لحاظ وسعت مناطق دارای رتبة 4 کشوری و از نظر تعداد در رتبة 8 کشوری جای دارد. مناطق تحت مدیریت استان معادل 7.9% از وسعت کل استان را به خود اختصاص داده است. مهمترین و بزرگترین سطح مدیریتی مناطق استان را، پناهگاه حیات‌وحش هامون دارا می‌باشد که به دلیل مجاورت با مرز افغانستان و اندرکنش موضوعات متنوع محیط زیستی همچون آب‌های مرزی، کشاورزی و... دارای اهمیت ویژه است.
تالاب بین‌المللی هامون یکی از تالاب‌های مهم دنیا و بزرگترین دریاچة آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب می‌شود که با مساحتی حدود 1800 تا 4000 کیلومتر مربع متغیر بوده و در دامنة عمقی 1 تا 5 متر در ناحیة کویری و بیابانی شرق کشور واقع شده است. این تالاب با مطرح‌شدن به عنوان تالاب بین‌المللی از 1352 و به عنوان بخشی از پناهگاه حیات‌وحش و تحت مـدیریت سـازمان حفاظـت محیط زیست، در مجموعة تالاب‌های ثبت‌شدة کنوانسـیون رامسر (1971) و فهرست مونترو (1992) جای دارد. مسـاحت تـالاب در کنوانسـیون رامسـر 60000 هکتـار (هـامون پوزک 10000 هکتار و هامون هیرمند و صابری 50000 هکتار ) ثبت شده است. این تالاب، علاوه بر اینکه بزرگترین و مهمترین دریاچة آب شیرین فلات ایران محسوب می‌شود، به دلیل اهمیت اکولوژیکی خاص خود ازجمله زیستگاه‌های منحصربه‌فرد پرندگان مهاجر، به عنوان هفتمین تالاب بین‌المللی در جهان شناخته شده است.
طیف گسترده و گونه‌های مختلفی از تنوع زیستی موجود در این استان در معرض خطر انقراض قرار دارند که ازجمله می‌توان به پلیکان خاکستری، باکلان کوچک، اردک بلوطی، اردک سرسفید، عقاب ماهی‌گیر، عقاب دریایی دم‌سفید، شاه‌باز، عقاب طلایی، شاهین، بحری، بالابان، هوبره، گیلانشاه خالدار، تمساح مردابی، انواع لاک‌پشت‌های دریایی و... اشاره کرد.
براساس نظر کارشناسان منابع طبیعی، در نتیجة چرای بی‌رویه و مفرط دام، بهره‌برداری نامناسب از معادن، سرشاخه‌زنی و اقداماتی از این دست، علاوه بر اینکه تجدید حیات در این عرصه‌ها کاهش یافته، بلکه جنگل‌زدایی تدریجی نیز با حذف درختان صورت گرفته و بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی به نحوی حادث شده که خشکسالی‌های پی‌درپی (از ابتدای دهة هشتاد تاکنون) را به همراه داشته و در زمرة مهمترین عواملی قرار گرفته‌اند که خسارات سنگینی را به عرصه‌های محیط زیست طبیعی و زیستگاه‌های استان بصورت فراگیر وارد نموده و تعادل اکولوژیک منطقه را از بین بُرده است.
از دیگر چالش‌های جدی، تهدید جمعیت و تنوع گونه‌های محیطزیست دریایی است که با شیوع ماهیگیری صنعتی در آب‌های بین‌المللی در برخی مناطق، معاش سکنه بومی و مجاورین را در تنگنای شدید قرار داده است.
راهکارها
- احیاء گونه‌های ملی و بین‌المللی گیاهی و جانوری در استان و معرفی آنها
- افزایش حقابه تالاب هامون و در اولویت قرار گرفتن حقابه های طبیعت
- توسعة مشارکت‌های مردمی و استفاده از ظرفیت گروه‌های اجتماعی داخل و خارج کشور برای حفظ و بهبود محیط زیست
- پیشگیری از قطع درختان و شکار گونه های جانوری با ارتقاء سیستم های نظارتی
۳-۲ پسماند و مواد زائد
در میان شهرستان‌های زاهدان، زابل، خاش، سراوان، سرباز، چابهار، زهک و نیک شهر، تنها زاهدان، زابل، سراوان و سرباز شهرستان‌هایی با نفوذ بیش از 80% مکانیزاسیون و نیمه‌اتوماسیون در جمع‌آوری زباله‌های شهری هستند و درعین‌حال شهرستان‌های چابهار، زهک و نیک شهر از سیستم دستی بهره می‌برند. مدیریت پسماندهای شهری در زاهدان به عنوان مرکز، بصورت جداسازی و تفکیک کاغذ، آهن، شیشه، پلاستیک و لاستیک و همچنین زباله‌های تَر است که در واحد بیوکمپوست به کود آلی تبدیل می‌شود. این میزان حدود یک سوم از کل زباله‌های شهری تخمین زده شده و الباقی در سایت زباله‌های شهری واقع در محور میرجاوه دفن می‌گردد. همچنین، در شهرستان زابل از انتهای سال 86 پسماندها به محل جدید انتقال و دفن می‌شود. در سایر شهرستان‌ها و شهرهای استان نیز، زباله‌ها از درب منازل جمع‌آوری و به سایت‌های دفع زباله انتقال می‌یابند. گفتنی است که مطالعات طرح پسماندها در منطقة سیستان، زاهدان، چابهار و کنارک توسط استانداری انجام شده است. درخصوص شهرستان چابهار، با توجه به الگوی مدنظر در توسعة منطقه و مجاورت با دریا، توسعة سیستم جمع‌آوری زباله از اولویت بالایی برخوردار است.
در ارتباط با پسماندهای ویژه که در استان بیشتر پسماندهای بیمارستانی را در برمی‌گیرد، در مرکز استان جمع‌آوری و امحاء زباله‌های بیمارستانی توسط بخش خصوصی تکفل شده است. بدین ترتیب که زباله‌های جمع‌آوری‌شده از مراکز درمانی به محل واحد که در محور زاهدان-میرجاوه واقع است، انتقال داده شده و در کوره‌های زباله‌سوز این واحد امحاء می‌شود. در سایر مراکز شهرستانی که دارای بیمارستان می‌باشند، امحاء زباله‌های بیمارستانی بصورت سوزاندن در کوره‌های زباله‌سوز انجام می‌شود. با توجه به نبود واحد صنعتی بزرگ و میان مقیاس در استان، زباله‌های صنعتی توسط شهرداری‌ها و یا برخی از واحدهای صنعتی موجود جمع‌آوری و امحاء می‌شود.
عمده‌ترین مسئله در این زمینه را می‌توان توسعه‌نیافتگی سیستم جمع‌آوری و امحاء کاملاً مکانیزه در شهرهای ساحلی و شهرستان چابهار دانست. اما در کل، استان با دراختیارداشتن اراضی قابل‌توجه و بافت مناسب خاک، از منظر انتخاب شیوه‌های متنوع امحاء پسماند در تنگنا قرار ندارد.
از طرف دیگر در کشور براساس آمار، بیش از 30% محصولات کشاورزی از مزرعه تا مصرف‌کننده در قالب تلفات از دایرة ارزش مفید خارج شده و این شاخص در استان به‌مراتب بیش از این رقم است که گاهی تا 40 یا 50% در برخی از محصولات نیز شنیده شده است. وجود مزارع کوچک و تلفات متناظر با آن در امر برداشت در این منطقه، منجر به توسعة برنامه‌های یکپارچه‌سازی مزارع و کشتزارها در استان شده که اقدامات انجام‌شده در منطقة باهوکلات در این دسته جای دارد.
به طور تقریبی کمّیت سموم مصرفی در استان سالانه در حدود 50 تن از انواع سموم کلره، فسفره، پیر تیروئیدها و سموم گیاهی است که بخشی نیز بنا به دلایلی چون عدم نگهداری مناسب از بین می‌رود. این دامنة تلفات کشاورزی و انواع پسماندهای کشاورزی در قالب خاک‌های آمیخته‌شده با سموم و آفت‌کش‌ها، پساب‌های کشاورزی در مزارع و صنایع مرتبط بخصوص در عرصة شیلات درون سرزمینی و مزارع ساحلی، تولیدات کشاورزی استان را با هزینة بسیار بالایی در محیط همراه می‌سازد.
راهکارها
- احداث سایت دفن زباله در شهرهای ایرانشهر، راسک، نیکشهر و سراوان
- تجهیز و تامین امکانات تفکیک زباله از مبدا
- جابجایی سایت دپوی زباله شهرستان زابل به دلیل مشکلات و معضلات ایجاد شده برای مردم
- تامین منابع اعتباری لازم برای ساخت و تجهیز سایت های دفن زباله
- توجه به اصول کشاورزی پایدار و شیوه‌های آبیاری مناسب و حساسیت‌های زمین
- کاهش استفاده از سموم شیمیایی در تولید محصولات کشاورزی
۴-۲ معضلات کمّی و کیفی منابع آب
میزان نزولات جوی در استان در سال معادل 22085 میلیون متر مکعب در سال است. همچنین، میزان کل منابع تجدید‌شونده در سال 2547 میلیون متر مکعب است که کمتر از 2.5% از منابع آب تجدیدشوندة کشور است. در بیش از یک دهة اخیر، خشکسالی هواشناسی (در مقابل خشکسالی هیدرولوژی و کشاورزی) باعث معضلات گسترده‌ای در استان شده و به شدت منابع زیرزمینی استان را کاهش داده است. در حال حاضر کمی بیش از 67 میلیون متر مکعب، کسری مخزن آب‌های زیرزمینی استان است که با توجه به درصد پایین نزولات جوی، شاخص نامناسبی است.
عدم مدیریت صحیح میزان ورودی از هیرمند به کشور و ایجاد چاه‌نیمه‌ها برغم تبخیر و تعرق شدید در منطقه، از دیگر رویکردهای نامناسب ذخیرة منابع آب در این استان است. این روش که با اعتراض بهره‌برداران و کشاورزان و همچنین حامیان محیط زیست روبه‌روست، از چالش‌های مدیریت استانی منابع است و به نظر نمی‌رسد که افق روشنی در این خصوص قابل‌تصور باشد. لازم به ذکر است که میزان آورد هیرمند و مقدار رهاسازی‌شده، در برخی مواقع براساس شنیده‌ها بیش از میزان مورد توافق است، ولی عدم بهره‌وری در شیوه و سیاست ذخیره‌سازی، محیط زیست و کشاورزی را شدیداً در تنگنا قرار داده است.
راهکارها
- مدیریت و کنترل منابع آب سطحی و زیرزمینی برای پیشگیری از هدررفت و تبخیر بالای آب
- مدیریت صحیح میزان ورودی از هیرمند به کشور
- مذاکره و رایزنی برای أخذ حق آبة هامون با کشور افغانستان
محدودیت منابع آب به دلیل شرایط اقلیمی و عدم مدیریت صحیح در ابعاد مختلف ازجمله تولید مواد غذایی، تولیدات صنعتی، آب شرب بهداشتی، محیط زیستی و حتی ابعاد سیاسی و اجتماعی، مشکلات و مسائل متعددی را در استان ایجاد می‌نماید. در این شرایط، پُرواضح است که درنظرداشتن جنبه‌های زیست‌محیطی در برنامه‌ریزی‌های آب، اهمیت بسیار بالایی دارد و لازم است مدیریت منابع آب، چرخة کامل آب در طبیعت و آثار آن بر محیط زیست را مدنظر قرار دهد.
آلودگی نواحی ساحلی دریای عمان، بیشتر تحت تأثیر فعالیت بندر آزاد چابهار، ساخت‌وسازهای ساحل و ورود فاضلاب انسانی و تجاری و صنعتی منطقه به دریا است و همچنین آلودگی حاصل از فعالیت اسکله‌های صیادی نیز در حال افزایش است. توسعة صنایع غذایی شیلاتی و کنسروسازی، دلیل افزایش آلودگی‌های ناشی از این صنایع در سواحل و دریاست. برای مثال، مزرعة 4000 هکتاری پرورش میگو در گواتر، یکی از عوامل ورود مستقیم پساب‌های کشاورزی و شیلات به دریا در این منطقه است. به‌همین دلیل لازم است موارد زیر لحاظ شود:
- مدیریت سواحل و پیشگیری از ورود آلودگی‌ها به دریا
- نظارت بر عملکرد واحدهای صنعتی در سواحل و کنترل آلایندگی آنها
- توسعه آزمایشگاه های معتمد برای پایش و سنجش میزان آلودگی های دریایی
- پایش و شستشوی شبکه توزیع آب در شهرها و روستاها
۵-۲ بازدهی پایین و آمایش نامطلوب بخش کشاورزی
در این مناطق، تلفات آن نزدیک به 70% از میزان آب تخصیصی به کشاورزی را به شکل نامطلوب به طبیعت بر‌می‌گرداند و بر میزان تلفات آب در طبیعت استان اضافه می‌کند. با این وصف، در چند سال آتی با روند نزدیک به دو درجه افزایش دما و تبخیر متناظر با آن، کشاورزی نیمه‌جان استان، در شرف نابودی قرار خواهد گرفت.
بالابودن میزان تبخیر، روش‌های کشاورزی غیرصنعتی و نیمه‌صنعتی با راندمان پایین و اثربخشی نامطلوب اقدامات ترویجی، همگی از دلایل پایین‌بودن بهره‌وری و کارآیی کشاورزی در استان می‌باشند. ضمن‌اینکه دوربودن از مراکز جمعیتی بزرگ، کم‌شدن محصول به دلایل اقلیمی و عدم استقرار صنایع جانبی کشاورزی، این معضل را تهییج نموده است.
از سوی دیگر مناطق میانی همچون کوه سرخ، منطقة سرباز از مناطق سرسبز با توانمندی آبی مناسب است و در این مسیر وجود مناطق کشاورزی با ابزارهای صنعتی و توسعة گلخانه‌ای، از الزامات در این منطقه بخصوص در دهة آتی برای حفظ تأمین امنیت غذایی استان است. اما آمایش ناصحیح کشاورزی در استان و الگوهای نامطلوب کشت، اجازة طی مسیر مورد نظر را نمی‌دهد.
توان کشاورزی استان در آمایشی نامناسب و کاملاً غیرمتمرکز، به دلیل ضرورت‌های اشتغال، اراضی استان را با سرعت زیادی از منابع آب تخلیه نموده و کاهش تراز یک تا چند متری آب را در منابع زیرزمینی استان سبب شده است. این آمایش نامطلوب با هدف توسعة اراضی کشاورزی، بدون اعتنا به افزایش کیفیت روش‌های و نظامات سنتی که اقداماتی حیاتی برای استان است، چالش عمدة بخش کشاورزی است.
راهکارها
- اعمال سیاست آب مجازی و ترغیب کشاورزان به کشاورزی کم آب بر
- ترغیب کشاورزان به کشت گیاهان سودآور مثل گیاهان دارویی
- توجه به مناطق میانی استان همچون کوه سرخ و منطقه سرباز برای توسعه کشاورزی
- ترغیب به تولیدات گلخانه ای در آمایش استان